Przestrzeń możliwości. Teatr partycypacyjny jako środek budowania kapitału społecznego
Abstrakt
The article is an attempt at examining the possibilities for the development of social capital by means of active cultural engagement, as exemplified by participatory theatre. Narrowing the analysis to this particular area of artistic practice is not a coincidence. Theatre constitutes one of the most exclusive social spaces within the cultural field, requiring a high degree of cultural competency, and taking the inequality of position between artists and spectators for granted. On the other hand, it is defined by their immediate, face-to-face encounter, which, as compared to other areas of art, provides theatre with an exceptional social potential. The so-called participatory turn in contemporary art has moved theatre into a new domain of social functionality, which cannot be adequately described and researched without the sociological “toolbox”. Hence, the article is also an attempt at taking an interdisciplinary stance and connecting the study of art and society, as well as outlining a proposal for a practical application of sociological knowledge, used not only for the sake of understanding, but also organising of the artistic practice. In this respect, it addresses the growing interest in applied social research (both filed work, and theory), as shown by political, cultural, and scientific institutions.
Bibliografia
Aleksijewicz S., Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, przeł. J. Czech, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010.
Aleksijewicz S., Czarnobylska modlitwa. Kronika przyszłości, przeł. J. Czech, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012.
Arnstein S.R., Drabina partycypacji, w: Partycypacja. Przewodnik Krytyki Politycznej, przeł. J. Bożek, Krytyka Polityczna, Warszawa 2012, s. 12–39.
Bell D., Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, przeł. S. Amsterdamski, PWN, Warszawa 1994.
Beuys J., I am searching for field character // 1973, w: C. Bishop (red.), Participation. Documents of Contemporary Art, The MIT Press, Cambridge, MA 2006, s. 125–126.
Beuys J., W jaki sposób wyjaśnić obrazy martwemu zającowi, w: J. Jedliński (wybór, oprac. i wstęp), Joseph Beuys. Teksty, komentarze, wywiady, Akademia Ruchu i CSW, Warszawa 1990, s. 47–49.
Bishop C., Artificial Hells. Participatory Art and the Politics of Spectatorship, Verso, Londyn, Nowy Jork 2012.
Bishop C., The Social Turn. Collaboration and Its Discontents, „Artforum” 2006, February, s. 178–183.
Blumer H., Elementary Collective Groupings, w: S.M. Buechler, F.K. Cylke Jr. (red.), Social Movements. Perspectives and Issues, Mayfield Publishing Company, Mayfield 1997, s. 72–91.
Boal A., Gry dla aktorów i nieaktorów, przeł. M. Świerkocki, Cyklady i Drama Way, Warszawa 2014.
Bourdieu P., Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Scholar, Warszawa 2005.
Bourriaud N., Estetyka relacyjna, przeł. Ł. Białkowski, MOCAK, Kraków 2012.
Citytalk. Rozmowa Miriam Tscholl z Eleną Basteri, w: A.R. Burzyńska (red.), Joined forces. Audience Participation in Theatre, Alexander Verlag i Live Art Development Agency, Berlin, Londyn 2016, s. 76–85.
Coleman J.S., Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of Sociology” 1988, t. 94, s. S95–S120 (supplement Organizations and Institutions: Sociological and Economic Approaches to the Analysis of Social Structure).
Finkelpearl T. What We Made. Conversations on Art and Social Cooperation, Duke University Press, Durham, Londyn 2013.
Fischer-Lichte E., Estetyka performatywności, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Księgarnia Akademicka, Kraków 2008.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł. A. Sulżycka, PWN, Warszawa 2002.
Habermas J., Moderna – nie dokończony projekt, przeł. D. Domagała, w: S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 273–295.
Kaczmarek J., Joseph Beuys. Od sztuki do społecznej utopii, UAM, Poznań 2001.
Kaprow A., Notes on the Elimination of the Audience // 1966, w: C. Bishop (red.), Participation. Documents of Contemporary Art, The MIT Press, Cambridge, MA 2006, s. 102–104.
Kester G.H., Conversation Pieces. Community and Communication in Modern Art, University of California Press, Berkley, Los Angeles, London 2004.
Kolankiewicz L., Kultura czynna. Prehistoria animacji kultury, w: G. Godlewski, I. Kurz, A. Mencwel, M. Wójtowski (red.), Animacja kultury. Doświadczenie i przyszłość, IKP UW, Warszawa 2007, s. 27–55.
Krajewski M., Od odbiorcy do uczestnika. Znikający widz i jego współcześni następcy, w: M. Kędziora, W. Nowak, J. Ryczek (red.), Co z tym odbiorcą? Wokół zagadnienia odbioru sztuki, UAM, Poznań 2012, s. 79–91.
Lehmann H.-T., Teatr postdramatyczny, przeł. M. Sugiera, D. Sajewska, Księgarnia Akademicka, Kraków 2004.
Maffesoli M., Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowoczesnych, przeł. M. Bucholc, PWN, Warszawa 2008.
Malzaher F., Jest słowo na takich jak wy: publiczność. Widz jako zły świadek i zły voyeur, w: T. Etchels, Tak jakby nic się nie wydarzyło. Teatr Forced Entertainment, przeł. M. Ćwikła, M. Kositorny, Fundacja Malta i Korporacja Ha!art, Poznań, Kraków 2015, s. 127–136.
Marinis M. de, Performans i teatr. Od aktora do performera i z powrotem?, 2012 (http://www.grotowski.net/performer/performer-5/performans-i-teatr-od-aktora-do-performera-i-z-powrotem, dostęp 29.02.2020).
Matuchniak-Krasuska A., Zarys socjologii sztuki Pierre’a Bourdieu, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
Miessen M., Niezależna praktyka + Koszmar partycypacji, przeł. M. Choptiany, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2016.
Nieproszony outsider. Rozmowa Pauliny Jeziorak z Markusem Miessenem, „Notes na 6 tygodni” 2013, nr 82 (https://issuu.com/beczmiana/docs/notes82-internet, dostęp 29.02.2020), s. 86–95.
Niziołek K., Art as a Means to Produce Social Benefits and Social Innovations, w: V.D. Alexander, S. Hägg, S. Häyrynen, E. Sevänen (red.), Art and the Challenge of Markets. Volume 2: From Commodification of Art to Artistic Critiques of Capitalism, Palgrave Macmillan, Cham 2018, s. 117–143
Niziołek K., Echa Lucimia. Idea sztuki społecznej a współczesne praktyki społeczno-artystyczne, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2019, nr 73(4), s. 17–23.
Niziołek K., Koalicja modraszków, czyli artystyczne wytwarzanie obywatelskości, w: A. Rostkowska, N. Niedośpiał (red.), Rezerwat miasto, Bunkier Sztuki, Kraków 2013, s. 105–114.
Niziołek K., Partycypacja i dialog jako demokratyczne praktyki artystyczne, w: G.D. Stunża, K. Stachura (red.), Kultura od nowa. Badania – trendy – praktyka, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2016, s. 28–38.
Niziołek K., Performing Memory. Between Document and Participation, „Sztuka i Dokumentacja” 2018, nr 18, s. 207–215
Niziołek K., Sztuka jako narzędzie społecznej inkluzji. Perspektywa socjologiczna, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2014, t. 23, s. 41–63.
Niziołek K., Sawicka-Mierzyńska K., Bieżenki. W stronę interdyscyplinarnych badań w działaniu, w: A. Karpowicz, M. Litwinowicz-Droździel, M. Rakoczy (red.), Opowiedziane. Historia mówiona w praktykach humanistycznych, IKP UW, Warszawa 2019, s. 129–139.
Osiński Z., Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2009.
Pietrzyk-Reeves D., Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocław 2004.
Putnam Robert D., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, przeł. J. Szacki, Znak, Kraków 1995.
Putnam Robert D., Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, przeł. P. Sadura, S. Szymański, WAiP, Warszawa 2008.
Putnam Robert D., Feldstein Lewis M., Cohen Don, Better Together. Restoring the American Community, Simon and Schuster, Nowy Jork 2003.
Quickert A., Theatre and Participation I. Participation as Interaction with the Audience, 2015 (https://www.goethe.de/en/kul/tut/gen/tup/20678825.html, dostęp 29.02.2020).
Quickert A., Theatre and Participation II. Participation as Inclusion of Socially Disadvantaged Actors, 2015 (https://www.goethe.de/en/kul/tut/gen/tup/20678855.html, dostęp 29.02.2020).
Rancière J., Dzielenie postrzegalnego, w: idem, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, przeł. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Korporacja Ha!art, Kraków 2007.
Rancière J., Estetyka jako polityka, w: idem, Estetyka jako polityka, przeł. J. Kutyła, P. Mościcki, Krytyka Polityczna, Warszawa 2007.
Rancière J., Użycia demokracji, w: idem, Na brzegach politycznego, przeł. J. Sowa, I. Bojadżijewa, Korporacja Ha!art, Kraków 2008, s. 77–104.
Sadura P., Za obywatelskie zaangażowanie trzeba płacić, w: Partycypacja. Przewodnik Krytyki Politycznej, Krytyka Polityczna, Warszawa 2012, s. 40–50.
Sowa J., It’s Political Economy, Stupid! Towards Progressive Modes of Participation, A.R. Burzyńska (red.), Joined forces. Audience Participation in Theatre, Alexander Verlag i Live Art Development Agency, Berlin, Londyn 2016, s. 6–34.
Stankiewicz S., Estetyka pragmatyczna – projekt otwarty, Universitas, Kraków 2012.
Sztompka P., Socjologia, Znak, Kraków 2003.
Tocqueville A. de, O demokracji w Ameryce, przeł. B. Janicka, M. Król, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005.
Trutkowski C., Mandes S., Kapitał społeczny w małych miastach, Scholar, Warszawa 2005.
Weber M., Pojęcie działania społecznego, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Karków 2005, s. 46–60.
Zmierzch teatru krytycznego? Rozmowa Mateusza Węgrzyna z Pawłem Łysakiem i Pawłem Sztarbowskim, „Dziennik Opinii” 2015, nr 317 (http://krytykapolityczna.pl/kultura/teatr/zmierzch-teatru-krytycznego-rozmowa/, dostęp 29.02.2020).
Żmijewski A., Stosowane sztuki społeczne, „Krytyka Polityczna” 2007, nr 11/12, s. 14–24.
Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku Polska
https://orcid.org/0000-0003-3296-3816
Doktor nauk społecznych, pracuje w Instytucie Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku, gdzie kieruje Pracownią Sztuki Społecznej. Badaczka praktyk społeczno-artystycznych, uczestnictwa w teatrze oraz performatywnego wymiaru pamięci zbiorowej.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
