Wokół Polen-Denkmal. Rozbieżności w polskiej i niemieckiej pamięci o ofiarach II wojny światowej

Aly G., Berlin braucht ein Denkmal für verfolgte und vertriebene Polen, „Berliner Zeitung”, 23 listopada 2017.

Aly G., Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus, S. Fischer, Frankfurt am Main 2005.

Andruchowycz J., Felieton, w: J. Andruchowycz, A. Stasiuk, Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową, Czarne, Wołowiec 2001.

Antrag der Fraktionen CDU/CSU, SPD, FDP und BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN. Mit einem Ort des Erinnerns und der Begegnung dem Charakter der deutsch-polnischen Geschichte gerecht werden und zur Vertiefung der besonderen bilateralen Beziehungen beitragen, „Deutscher Bundestag Drucksache”, 19/23708, 27 października 2020: <https://dserver.bundestag.de/btd/19/237/1923708.pdf> (dostęp: 12 maja 2023).

Applebaum: po co macie mieć więcej wrogów niż trzeba?, „TVN 24” (online), 26 lutego 2018 (dostęp: 11 kwietnia 2022): <https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/anne-applebaum-o-ustawie-o-ipn-i-konflikcie-z-izraelem,818223.html>.

Arendt H., Między czasem minionym a przyszłym, Aletheia, Warszawa 2011.

Aufruf an den Deutschen Bundestag und die deutsche Öffentlichkeit: Ein Polen-Denkmal in der Mitte Berlins zum Gedenken an die polnischen Opfer der deutschen Besatzung 1939–1945, Berlin, 15 listopada 2017: <https://www.polen-pl.eu/wp-content/uploads/2017/12/Polen-Denkmal_in_der_Mitte_Berlins_Aufruf.pdf> (dostęp: 11 kwietnia 2022).

Bajohr F., Arisierung in Hamburg. Die Verdrängung der jüdischen Unternehmer 1933–1945, Christians, Hamburg 1997.

Bajohr F., O’Sullivan R., Holocaust, Kolonialismus und NS-Imperialismus Wissenschaftliche Forschung im Schatten einer polemischen Debatte, „Bundeszentrale für Politische

Bildung” (online), 21 kwietnia 2022 (dostęp: 20 lutego 2023): <https://www.bpb.de/themen/antisemitismus/dossier-antisemitismus/507390/holocaust-kolonialismus-und-ns-imperialismus/>.

Bajohr F., Pohl D., Der Holocaust als offenes Geheimnis, C.H. Beck, München 2006.

Bankier D., Die öffentliche Meinung im Hitler-Staat. Die „Endlösung” und die Deutschen, Berlin Verlag Arno Spitz, Berlin 1995.

Bartuś A. (red.), Skrwawione dusze. Prawda, sprawiedliwość, przebaczenie, pojednanie, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Fundacja na Rzecz MDSM w Oświęcimiu, Oświęcim 2015.

Beevor A., Druga wojna światowa, Znak, Kraków 2012.

Berg N., Der Holocaust und die westdeutschen Historiker. Erforschung und Erinnerung, Wallstein, Göttingen 2003.

Bethke H., Erinnerung ist keine Wettbewerb, „Neue Zürcher Zeitung”, 16 września 2021.

Bingen D., Polendenkmal. Die Argumente: „Deutsches Polen-Institut” (online, dostęp: 15 czerwca 2020): <https://www.deutsches-polen-institut.de/politik/polendenkmal/die-argumente/>.

Bingen D., Lehnstaedt S., Brauchen wir ein „Polen-Denkmal”? Zwei Positionen von Historikern zu der Debatte, „Jüdische Allgemeine” (online), 13 listopada 2018 (dostęp: 22 lutego 2023): <https://www.juedische-allgemeine.de/juedische-welt/brauchen-wir-ein-polen-denkmal/>.

Borejsza J.W., Śmieszne sto milionów Słowian. Wokół światopoglądu Adolfa Hitlera, Muzeum II Wojny Światowej, Warszawa 2006.

Conrad S., Warum die Vergangenheitsdebatte immer noch explodiert, „Merkur” 2021, H. 870.

Deutsche wollen aus Geschichte lernen. Repräsentative Umfrage der Körber-Stiftung: Vier von zehn Schülern kennen Auschwitz-Birkenau nicht, Körber Stiftung, Hamburg, 28 sierpnia 2017: <https://lisa.gerda-henkel-stiftung.de/binaries/content/8511/2017-09-28_forsa-umfrage_geschichtsunterricht.pdf?t=1507558661> (dostęp: 28 października 2023).

Deutsche wollen Erinnerung an Völkermord nicht verdrängen, „Stern” (online), 25 lipca 2012 (dostęp: 11 kwietnia 2022): <https://www.stern.de/politik/deutschland/stern-um-frage-zum-holocaust-gedenktag-deutsche-wollen-erinnerung-an-voelkermord-nicht-verdraengen-3523802.html>.

Dierkes Th., „Nahezu ein schwarzes Loch”, „Die Zeit” (online), 27 lutego 2012 (dostęp: 11 kwietnia 2022): <http://www.zeit.de/2012/09/C-Interview-Lehrer-NS-Zeit>.

Dov Kulka O., Rodrigue A., The German Population and the Jews in the Third Reich, „Yad Vashem Studies” 1984, vol. 16.

Frei N., Kariery w półmroku. Hitlerowskie elity po 1945, Świat Książki, Warszawa 2011.

Gaul S., Warum fragen wir nicht, was Opa getan hat?, „Die Zeit” (online), 26 października 2021 (dostęp: 10 grudnia 2022): <https://www.zeit.de/gesellschaft/2021-10/ns-vergangenheit-familie-schuld-holocaust-jonas-rees-sozialpsychologie>.

Gedenken an die Opfer des deutschen Vernichtungskriegs stärken und bisher weniger beachtete Opfergruppen des Nationalsozialismus anerkennen, „Deutscher Bundestag Drucksache”, 19/23126, 6 października 2020: <https://dserver.bundestag.de/btd/19/231/1923126.pdf> (dostęp: 15 lutego 2022).

Gellately R., Backing Hitler, Oxford University Press, Oxford 2001.

Gellately R., Die Gestapo und die deutsche Gesellschaft. Die Durchsetzung der Rassen-

politik 1933–1945, Brill, Paderborn 1993.

Gellately R., Hingeschaut und weggesehen. Hitler und sein Volk, Deutsche Verlags-Anstalt, za: Gellately R., Die Gestapo..., Stuttgart 2002.

Gnauck G., Streit über Polen-Denkmal in Berlin, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 14 marca 2023.

Habermalz Ch., Denkmal für polnische Opfer deutscher Besatzung, „Deutschlandfunk” (online), 16 listopada 2017 (dostęp: 31 lipca 2022): <https://www.deutschlandfunk.de/buer-gerschaftliche-initiative-denkmal-fuer-polnische-opfer-100.html>.

Hartmann Ch., Verbrecherischer Krieg – verbrecherische Wehrmacht?, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 2004, H. 1.

Hilberg R., Täter, Opfer, Zuschauer. Die Vernichtung der Juden 1933–1945, S. Fischer, Frankfurt/M. 1992.

Jäckel E., Dov Kulka O. (Hrsg.), Die Juden in en geheimen NS-Stimmungsberichten 1933–1945, Droste, Düsseldorf 2004.

Jaspers K., Die Schuldfrage, Lambert Schneider Verlag, Heidelberg 1946.

Jellonnek B., Lautmann R., Nationalsozialistischer Terror gegen Homosexuelle. Verdrängt und ungesühnt, Schöningh, Paderborn 2002.

Kaczorowski P., Kornat M., Lubecka J., Madajczyk P. (red.), Doświadczenie dwóch totalitaryzmów. Interpretacje, Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego, Warszawa 2018.

Kellerhoff S.F., Braucht Berlin ein Denkmal für Polens Kriegsopfer?, „Die Welt”, 15 listopada 2017.

Kellerhoff S.F., Das Erbe der NSDAP sind 10,7 Millionen Namen, „Die Welt”, 15 grudnia 2010.

Kellermann F., Sawicki P., Hoffnung für deutsch-polnische Beziehungen, „Deutschlandfunk” (online), 26 stycznia 2021 (dostęp: 24 lutego 2023): <https://www.deutschlandfunk.de/geplanter-polen-gedenkort-in-berlin-hoffnung-fuer-deutsch-100.html>.

Kershaw I., Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 2010.

Klein M., Wiedergelesen, „Antiziganismuskritik” 2010, H. 2: <https://web.archive.org/web/20140831130038/http://www.antiziganismus.de/resources/2010_2_Antiziganismus-kritik.pdf> (dostęp: 20 lutego 2023).

Koleva D., Memory Archipelago of the Communist Past. Public Narratives and Personal Recollections, Palgrave Macmillan, 2022: <https://doi.org/10.1007/978-3-031-04658-2> (dostęp: 31 lipca 2023).

Kornat M., Czy istnieje totalitaryzm spełniony?, w: P. Kaczorowski, M. Kornat, J. Lubecka, P. Madajczyk (red.), Doświadczenie dwóch totalitaryzmów. Interpretacje, Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego, Warszawa 2018.

Kott J., Zjadanie bogów i nowe eseje, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.

Kucia M., Polacy wobec Auschwitz, Zagłady i Żydów w świetle badań socjologicznych z 2010 roku i badań wcześniejszych, w: M. Kucia (red.), Antysemityzm, Holokaust, Auschwitz w badaniach społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011: <https://core.ac.uk/reader/225128742> (dostęp: 31 lipca 2022).

Laqueur W., The Terrible Secret. Suppression of the Truth about Hitler’s „Final Solution”, Weidenfeld and Nicolson, London 1980.

Laqueur W., Was niemand wissen wollte. Die Unterdrückung der Nachrichten über Hitlers Endlösung, Ullstein, Berlin 1984.

Lehnstaedt S., Ein Denkmal nur für polnische NS-Opfer? Das wäre ein falsches Signal, „Tageszeitung”, 7 grudnia 2017.

Lepiarz J., Co dalej z miejscem pamięci Polaków w Berlinie, „Deutsche Welle” (online), 15 grudnia 2022 (dostęp: 25 lutego 2023): <https://www.dw.com/pl/co-dalej-z-miejscem-pami%C4%99ci-polak%C3%B3w-w-berlinie/a-64102310>.

Loew P.O., Ansprache zum 1. September 2020, „Deutsches Polen-Institut” (online), 2 września 2020 (dostęp: 15 września 2020): <https://www.deutsches-polen-institut.de/blog/ansprache-zum-1-september-2020/>.

Longerich P., „Davon haben wir nichts gewusst!” Die Deutschen und die Judenverfolgung 1933–1945, Siedler, München 2006.

Longerich P., Himmler. Buchalter śmierci, Prószyński i S-ka, Warszawa 2014.

Longerich P., Politik der Vernichtung. Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenvernichtung, Piper, München 1998.

Lubecka J., Niemieckie debaty. Społeczna percepcja zbrodni nazistowskich, ich ścigania i karania, w: A. Bartuś (red.), Skrwawione dusze. Prawda, sprawiedliwość, przebaczenie, pojednanie, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Fundacja na Rzecz MDSM w Oświęcimiu, Oświęcim 2015.

Lubecka J., Polityczne i społeczne skutki używania wadliwych kodów pamięci. Próba syntezy w kontekście polsko-niemieckiej narracji historycznej, w: A. Radwan, M. Berent (red.), Prawda historyczna a odpowiedzialność prawna za jej negowanie lub zniekształcanie, C.H. Beck, Warszawa 2019.

Łuczewski M., Kapitał moralny. Polityki historyczne w późnej nowoczesności, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2017.

Madajczyk P., Totalitaryzm w badaniach polskich i niemieckich, w: P. Kaczorowski, M. Kornat, J. Lubecka, P. Madajczyk (red.), Doświadczenie dwóch totalitaryzmów. Interpretacje, Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego, Warszawa 2018.

Marschall Ch. von, Kontroverse um Gedenkpolitik: Bewegung im Streit um Polen-Mahnmal in Berlin, „Tagesspiegel” (online), 11 czerwca 2020 (dostęp: 31 lipca 2022): <https://www.tagesspiegel.de/kultur/bewegung-im-streit-um-polen-mahnmal-in-berlin-5723395.html>.

Meinecke F., Die Deutsche Katastrophe. Betrachtungen und Erinnerungen, Eberhard Brackhaus Verlag, Wiesbaden 1946.

MEMO. Multidimensionaler Erinnerungs Monitor, Studie I, Institut für interdisziplinäre Konflikt- und Gewaltforschung, Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft”, 2018: <https://www.stiftung-evz.de/assets/1_Was_wir_f%C3%B6rdern/Bilden/Bilden_fuer_lebendiges_Erinnern/MEMO_Studie/MEMO_1_2018/EVZ_Studie_MEMO_2018_dt.pdf> (dostęp: 31 lipca 2022).

MEMO. Multidimensionaler Erinnerungs Monitor, Studie III, Institut für interdisziplinäre Konflikt- und Gewaltforschung, Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft”, 2020: <https://www.stiftung-evz.de/assets/4_Service/Infothek/Publikationen/EVZ_Studie_MEMO_2020_dt_Endfassung.pdf> (dostęp: 11 lutego 2023).

Mit einem Ort des Erinnerns und der Begegnung dem Charakter der deutsch-polnischen Geschichte gerecht werden und zur Vertiefung der besonderen bilateralen Beziehungen beitragen, „Deutscher Bundestag Drucksache”, 19/23708, 27 października 2020: <https://www.deutsches-polen-institut.de/assets/Uploads/1923709.pdf> (dostęp: 15 lutego 2022).

Mitscherlich A., Mitscherlich M., Die Unfähigkeit zu trauern: Grundlagen kollektiven Verhaltens, Piper Verlag, München 1994.

Mommsen H., Holokaust. Ostateczne rozwiązanie, Wydawnictwo RM, Warszawa 2020.

Niemcy jako Faust Europy, „W Sieci”, 10 grudnia 2015.

Nietzsche F., Niewczesne rozważania, tłum. L. Staff, wyd. Jakób Mortkowicz, Warszawa–Kraków 1912.

Overmans R., Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg, De Gruyter Oldenbourg, München 2004.

Palka K., Wpływ polityki na prawo karne na przykładzie prób penalizacji kłamstwa oświęcimskiego, „Acta Erasmiana” 2019, t. 18.

Radwan A., Berent M. (red.), Prawda historyczna a odpowiedzialność prawna za jej negowanie lub zniekształcanie, C.H. Beck, Warszawa 2019.

Ranke L. von, Geschichten der romanischen und germanischen Völker von 1494 bis 1535, T. I, Berlin–Leipzig 1824.

Rede von Außenminister Heiko Maas anlässlich der Vorstellung des Konzepts für einen Ort des Erinnerns und der Begegnung mit Polen, 15 września 2021 (dostęp: 31 lipca 2022): <https://www.auswaertiges-amt.de/de/newsroom/maas-polendenkmal/2482284>.

Rees J., Zick A., Trügerische Erinnerungen – Wie sich Deutschland an die Zeit des Nationalsozialismus erinnert, Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft” (online), 13 lutego 2018 (dostęp: 11 lutego 2023): <https://www.stiftung-evz.de/presse/pressemit-teilung/truegerische-erinnerungen-wie-sich-deutschland-an-die-ns-zeit-erinnert-studie-der-stiftung-evz-und-der-universitaet-bielefeld-untersucht-status-quo-der-deutschen-erinnerungskultur/>.

Ritter G., Europa und die deutsche Frage, Betrachtungen über die geschichtliche Eigenart des deutschen Staatsdenkens, Münchner Verlag, München 1948.

Ryszka F., U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu, Czytelnik, Warszawa 1975.

Salzen C. von, Zeit für ein neues Denkmal, „Der Tagesspiegel”, 19 listopada 2017.

Schuler K., Polen, das unbekannte Land, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 15 czerwca 2020.

Schulze Wessel M., Ein eigener Ort des Gedenkens, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 27 czerwca 2020.

Schulze Wessel M., Zur Singularität des Holocaust. Eine Antwort auf Sebastian Conrad, „Merkur” 2021, H. 869.

Segert F., Für ein Denkmal zum Gedenken an die polnischen Opfer der deutschen Besatzung – Florian Mausbach im Interview, „Polen. Nachrichten und Hintergründe aus Polen” (online), 15 listopada 2017 (dostęp: 11 kwietnia 2022): <https://www.polen-pl.eu/fuer-ein-denkmal-zum-gedenken-an-die-polnischen-opfer-der-deutschen-besatzung-florian-mausbach-im-interview/>.

Silbermann A., Stoffers M., Auschwitz: Nie davon gehört? Erinnern und Vergessen in Deutschland, Rowohlt Berlin Verlag, Berlin 1999.

Snyder T., Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Świat Książki, Warszawa 2011.

Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, t. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, De Agostini Polska, Wrocław–Warszawa 2004.

Umfrage zur Erinnerungskultur: Deutsche möchten erinnern, verlieren aber zunehmend den Bezug zu ihrer Geschichte / Studie „MEMO Deutschland” zeigt Parallelen zwischen NS-Zeit und heute auf, Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft” (online), 11 kwietnia 2019 (dostęp: 11 lutego 2023): <https://www.stiftung-evz.de/presse/presse-mitteilung/umfrage-zur-erinnerungskultur-deutsche-moechten-erinnern-verlieren-aber-zunehmend-den-bezug-zu-ihrer-geschichte-studie-memo-deutschland-zeigt-parallelen-zwischen-ns-zeit-und-heute-auf/>.

Unterzeichner des Aufrufs. An den Deutschen Bundestag und die deutsche Öffentlichkeit. Ein Polen-Denkmal in der Mitte Berlins. Zum Gedenken an die polnischen Opfer der deutschen Besatzung 1939–1945, Berlin, 15 listopada 2017: <https://www.polen-pl.eu/wp-content/uploads/2017/12/Polen-Denkmal_in_der_Mitte_Berlins_Unterzeichner.pdf> (dostęp: 11 kwietnia 2022).

Wahl A., Druga historia nazizmu w federalnych Niemczech po 1945 roku, Dialog, Warszawa 2009.

Weber A., Haben wir Deutsche nach 1945 versagt?, Piper Verlag, München 1949.

Weizsäcker R. von, Rede am Mai 1985 im Deutschen Bundestag. Zum 40. Jahrestag der Beendigung des Krieges in Europa und der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft, „Badische Zeitung”, 16 czerwca 2011, dodatek „Dokumentation”.

Welzer H., Moller S., Tschuggnall K., „Opa war kein Nazi”. Nationalsozialismus und Holocaust im Familiengedächtnis, Frankfurt a.M. 2002.

„wSieci”: Niemcy jako Faust Europy. Marek Cichocki o polityce Berlina wobec UE i Warszawy: „Niemcy widzą się jako nauczyciele całej Europy”, „W Polityce” (online), 10 grudnia 2015 (dostęp: 11 kwietnia 2022): <https://wpolityce.pl/swiat/274660-wsieci-niemcy-jako-faust-europy-marek-cichocki-o-polityce-berlina-wobec-ue-i-warszawy-niemcy-widza-sie-jako-nauczyciele-calej-europy>.