Ekosocjalizm: między ruchem społecznym a teorią marksowską
Abstrakt
Celem tego artykułu jest analiza znaczeń pojęcia ekosocjalizmu we współczesnym dyskursie filozoficznym i politycznym.
W pierwszym kroku przeprowadzam rozróżnienie pomiędzy ekosocjalizmem jako ruchem a ekosocjalizmem jako teorią. Globalny ruch ekosocjalistyczny jednoczą postulaty polityczne. W jego skład wchodzą jednak nurty o różnorodnych założeniach teoretycznych. Skupiam się na opozycji pomiędzy nurtami nawiązującymi do tradycji marksistowskiej a nurtami, które w ślad za Joanem Martinezem-Alierem można nazwać „neonarodnictwem ekologicznym”, czyli odwołującymi się do tradycyjnych etyk i wartości istniejących społeczności, tak jak w przypadku licznych ruchów rdzennych i ekofeministycznych. Nurty te różnią się poglądami na wiele kwestii, w tym na kwestię rozwoju.
W drugim kroku, rozważając ekosocjalizm jako teorię, wyróżniam dwa stanowiska. Zgodnie z pierwszym z nich, reprezentowanym przez Joela Kovela i Michaela Löwy’ego, myśl Marksa należy uzupełnić o wymiar ekologiczny. Zgodnie z drugim stanowiskiem, którego przedstawicielem jest John Bellamy Foster, ekosocjalizm to idea Marksowska, przedstawiona w Kapitale. Wysuwając na pierwszy plan pojęcia metabolizmu i rysy metabolicznej, Foster odkrywa ekologiczny, we współczesnym sensie, wymiar myśli dojrzałego Marksa.
Wykazuję, że należy odróżnić ekosocjalizm w znaczeniu politycznym od ekosocjalizmu w znaczeniu filozoficznym. Na poziomie filozoficznym natomiast, rozbieżność stanowisk ma swoją genezę w interpretacji ontologii Marksa: Kovel i Löwy są kontynuatorami tradycji marksizmu-humanizmu, a Foster zrywa z tą tradycją i odczytuje ontologię Marksa w perspektywie materializmu epikurejskiego.
Słowa kluczowe
marksizm; ekologia; kapitalizm; K. Marks; M. Löwy; J. Kovel; J.B. Foster
Bibliografia
Amin S., Zmurszały kapitalizm, przeł. R. Wojna, Z.M. Kowalewski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004.
Añaños Bedriñana K.G., B.A. Hernández Umaña, J.A. Rodríguez Martín, Living Well in the Constitution of Bolivia and the American Declaration on the Rights of Indigenous Peoples: Reflections on Well-Being and the Right to Development, „International Journal of Environmental Research and Public Health” 2020, t. 17, nr 8, 2870, DOI: 10.3390/ijerph17082870.
Bednarek J., Akumulacja pierwotna i czasowości kapitalizmu, „Praktyka Teoretyczna” 2015, t. 16, nr 2, s. 56–77, DOI: 10.14746/prt.2015.2.2.
Bednarek J., Marks autonomistów: poza dziewiętnastowieczną episteme, „Nowa Krytyka” 2012, nr 29, s. 69–90.
Bielińska K., Marxist Humanism as the Philosophy of Self-Management or Its Correlate, w: J. Ndiaye Berankova, M. Hauser, N. Nesbitt (red.), Revolutions for the Future: May ’68 and the Prague Spring, Suture Press, Lyon 2020, s. 282–295.
Bielińska-Kowalewska K., Praxis-filozofia jako myśl rewolucji jugosłowiańskiej, w: eadem (red.), Filozofia i ruchy społeczne, Książka i Prasa, Warszawa 2017, s. 87–123.
Blanco H., On ‘Ecosocialism’ and Indigenous Struggles, https://climateandcapitalism.com/2009/02/16/hugo-blanco-on-ecosocialism-and-indigenous-struggles/ (dostęp: lipiec 2022).
Bookchin M., Przebudowa społeczeństwa, przeł. I. Czyż, Trojka, Poznań 2009.
Brownhill L., T.E. Turner, Ecofeminism at the Heart of Ecosocialism, „Capitalism Nature Socialism” 2019, nr 30(1), s. 1–10, DOI: 10.1080/10455752.2019.1570650.
Brownhill L., S. Engel-Di Mauro, T. Giacomini, A. Isla, M. Löwy, T.E. Turner, Preface. An introduction to ecosocialism, w: eadem (red.), The Routledge Handbook on Ecosocialism, Routledge, London – New York 2021, s. 1–11.
Burkett P., Marx and Nature. A Red Green Perspective, St. Martin’s Press, New York 1999.
Czernyszewski M., Co robić? Z opowiadań o nowych ludziach, przeł. J. Brzęczkowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
Dobieszewski J., Rosja: filozofia a rewolucja, w: K. Bielińska-Kowalewska (red.), Filozofia i ruchy społeczne, Książka i Prasa, Warszawa 2017, s. 19–49.
Foster J.B., Ekosocjalizm – idea Marksa, przeł. Z.M. Kowalewski, w: G. Konat, P. Wielgosz (red.), Realny kapitalizm. Wokół teorii kapitału monopolistycznego, Książka i Prasa, Warszawa 2018, s. 175–183.
Foster J.B., La guerra por encargo de los Estados Unidos en Ucrania, przeł. A.S. Ortíz García, „Trimestre Económico” 2022, nr 355 (89), s. 903–315, DOI: 10.20430/ete.v89i355.1593.
Foster J.B., Marx’s Ecology. Materialism and Nature, Monthly Review Press, New York 2000.
Foster J.B., The Return of Nature. Socialism and Ecology, Monthly Review Press, New York 2020.
Foster J.B., The U.S. proxy war in Ukraine, https://mronline.org/2022/04/09/the-u-s-proxy-war-in-ukraine/ (dostęp: listopad 2022).
Foster J.B., P. Burkett, Marx and the Earth. An Anti-Critique, Brill, Leiden – Boston 2016.
Frank A.G., W kwestii indiańskiej, w: R. Romano (red.), Ameryka Indiańska?, przeł. J. Burger, M. Kula, PWN, Warszawa 1971, s. 401–430.
Fromm E. (red.), Socialist Humanism: An International Symposium, Doubleday, Garden City NY 1965.
Gorz A., Ecology as Politics, przeł. P. Vigderman, J. Cloud, South End Press, Boston 1980.
Gorz A., Farewell to the Working Class. An Essay on Post-Industrial Capitalism, przeł. M. Sonenscher, Pluto Press, London – Sydney 1982.
Harman Ch., Kapitalizm zombi. Globalny kryzys i aktualność myśli Marksa, przeł. H. Jankowska, Muza SA, Warszawa 2011.
Harvey D., Neoliberalizm. Historia katastrofy, przeł. J.P. Listwan, Książka i Prasa, Warszawa 2008.
Harvey D., Przestrzenie globalnego kapitalizmu, przeł. J.P. Listwan, Książka i Prasa, Warszawa 2016.
Huber, M., Polityka ekologiczna dla klasy robotniczej, cz. 1–2, przeł. K. Czeczot i in., „Le Monde diplomatique – edycja polska” 2020, nr 5(165), s. 29–33, nr 6(166), s. 29–33.
Husson M., Jak zerwać z kapitalizmem. Studia o kryzysie światowym i strategii lewicy, przeł. Z.M. Kowalewski, Książka i Prasa, Warszawa 2019.
Husson M., Kapitalizm bez znieczulenia. Studia nad współczesnym kapitalizmem, kryzysem światowym i strategią antykapitalistyczną, przeł. Z.M. Kowalewski, Książka i Prasa, Warszawa 2011.
Isla A., Kredyt i wywłaszczenie z dóbr wspólnych oraz walka o ich odzyskanie, przeł. I. Desperak, 2015, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0137_Isla_2015_kredyt_dobra_wspolne.pdf (dostęp: listopad 2022).
Kołakowski L., Główne nurty marksizmu, t.1: Powstanie, PWN, Warszawa 2009.
Kołakowski L., Karol Marks i klasyczna definicja prawdy, w: idem, Kultura i fetysze, PWN, Warszawa 2010, s. 45–81.
Kovel J., M. Löwy, Manifest ekosocjalistyczny, przeł. B. Kozek, http://www.lewica.pl/index.php?id=14440# (dostęp: lipiec 2022).
Kovel J., The Enemy of Nature. The End of Capitalism or the End of the World?, Zed Books, London – New York 2007.
Kowalewski Z.M., Rozłam w operaizmie w świetle dynamiki włoskiego ruchu robotniczego w «Czerwonym Dziesięcioleciu» (1969–1980), „Praktyka Teoretyczna” 2015, t. 15, nr 1, s. 163–214, DOI: 10.14746/prt.2015.1.5.
Liebig J., Listy o chemii i o jej zastosowaniach w przemyśle, fizyologii i w rolnictwie, przeł. J.S. Zdzitowiecki, S. Orgelbrand, Warszawa 1845, https://polona.pl/item/listy-o-chemii-o-jej-zastosowaniu-w-przemysle-fizyologii-i-w-rolnictwie,ODIxODgxNTk/4/#info:metadata (dostęp: lipiec 2022).
Löwy M., A Brief History of the First Attempt at an International Ecosocialist Network (2001–2013), http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article51937 (dostęp: lipiec 2022).
Löwy M., Ecosocialism. A Radical Alternative to Capitalist Catastrophe, Haymarket Books, Chicago Illinois 2015.
Löwy M., Georg Lukács: From Romanticism to Bolshevism, przeł. P. Camiller, MLB, London 1979.
Löwy M., Marx’s Ecology: Recovered Legacy, „Against the Current” 2018, nr 194, https://againstthecurrent.org/atc194/marx2/ (dostęp: lipiec 2022).
Lukács G., A Defence of ‘History and Class Consciousness’. Tailism and the Dialectic, przeł. E. Leslie, Verso, London 2000.
Luksemburg R., Akumulacja kapitału, przeł. J. Maliniak, Z. Kluza-Wołosiewicz, J. Nowacki, Książka i Prasa, Warszawa 2011.
Mallor M., Ecofeminist Ecosocialism, w: L. Brownhill, S. Engel-Di Mauro, T. Giacomini, A. Isla, M. Löwy, T.E. Turner (red.), The Routledge Handbook on Ecosocialism, Routledge, London – New York 2021, s. 49–56.
Marks K., Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., przeł. K. Jażdżewski, T. Zabłudowski, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 1, Książka i Wiedza, Warszawa 1960, s. 497–639.
Marks K., Kapitał, t. 1, w: K. Marks, F. Engels: Dzieła, t. 23: Kapitał: krytyka ekonomii politycznej, t. 1: Proces wytwarzania kapitału, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.
Marks K., Kapitał, t. 3, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 25, cz. 1, przeł. E. Lipiński, Książka i Wiedza, Warszawa 1983; cz. 2, przeł. E. Lipiński i J. Maliniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1984.
Marks K., Różnica między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody, przeł. i wstępem poprzedziła I. Krońska, Książka i Wiedza, Warszawa 1966.
Marks K., Teorie wartości dodatkowej, w: K. Marks, F. Engels: Dzieła, t. 26, cz. 1, przeł. Cz. Grabowski, F. Romaniukowa, W. Sadowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1979; cz. 2, przeł. J. Maliniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1981.
Martinez-Alier J., Ecology and the Poor: A Neglected Dimension of Latin American History, „Journal of Latin American Studies” 1991, t. 23, nr 3, s. 621–639.
Mies M., V. Shiva, Ecofeminism, Zed Books, London – New York 2014.
Molyneux J., Organizing to Amplify Ecosocialist Voices Around the World. Interview, https://climateandcapitalism.com/2020/02/07/amplify-ecosocialist-voices/ (dostęp: lipiec 2022).
Moore J.W., Kryzys: ekologiczny czy ekologicznie-światowy?, przeł. A.W. Nowak, K. Abriszewski „Praktyka Teoretyczna” 2014, t. 14, nr 4, s. 259–267, DOI: 10.14746/prt.2014.4.13.
Moore J.W, The Modern World-System as Environmental History? Ecology and the Rise of Capitalism, „Theory and Society” 2003, t. 32, nr 3, s. 307–377.
Negri A., M. Hardt, Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, przeł. P. Juskowiak i in., Ha!art, Kraków 2012.
Nogués-Bravo D., J. Rodríguez, J. Hortal, P. Batra, M.B. Araújo, Climate Change, Humans, and the Extinction of the Woolly Mammoth, „PLoS Biology” 2008, t. 6, nr 4, e79, DOI: 10.1371/journal.pbio.0060079.
O’Connor J., The Second Contradiction of Capitalism, w: idem, Natural Causes: Essays in Ecological Marxism, The Guilford Press, London – New York 1998, s. 158–177.
Resch R.P., Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory, University of California Press, Berkley-Los Angeles-Oxford 1992, s. 83–158, https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft3n39n8x3&chunk.id=d0e1212&toc.id=d0e1212&brand=ucpress (dostęp: lipiec 2022).
Roberts A., Prywatyzacja społecznej reprodukcji: prymitywna akumulacja wody w dobie neoliberalizmu, przeł. M. Trawińska, 2014, http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/articles.php?article_id=807 (tekst obecnie już niedostępny online).
Roberts S., Dr. Joel Kovel, a Founder of Ecosocialism, Is Dead at 81, https://www.nytimes.cf/2018/05/04/obituaries/dr-joel-kovel-a-founder-of-ecosocialism-is-dead-at-81.html (dostęp: luty2023).
Ruddy K., Więcej niż backlash: wyobraźnia feministyczna, akumulacja przez wywłaszczenie i „nowy kontrakt kontrakt seksualny”, przeł. A. Ostolski, 2013, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0118ruddy.pdf (dostęp: listopad 2022).
Ruíz R., M. Torres Heredia, Entrevista con Malena Martínez sobre su última película „Hugo Blanco, Rio Profundo”, http://revelaaustria.com/entrevistacon-malena-martinez-sobre-su-ultima-pelicula-hugo-blanco-rio-profundo/ (dostęp: lipiec 2022).
Saed, James Richard O’Connor’s Ecological Marxism, „Capitalism, Nature, Socialism” 2019, t. 30, nr 4, DOI: 10.1080/10455752.2018.1495307.
Saito K., Marx in the Anthropocene: Value, Metabolic Rift, and the Non-Cartesian Dualism, „Zeitschrift für kritische Sozialtheorie und Philosophie” 2017, t. 4, nr 1–2, s. 276–295.
Salleh A., Ecofeminism as Politics. Nature, Marx and the Postmodern, Zed Books, London 2017.
Siemek M.J., Dialektyczna epistemologia Lukácsa, w: idem, Filozofia, dialektyka, rzeczywistość, PIW, Warszawa 1982, s. 137–173.
Smythe E., S.C. Byrd, World Social Forum Activism in Belém and Beyond, „Journal of World-Systems Research” 2010, nr 1, s. 94–105.
Sousa Santos de B., Manifest na rzecz Dobrego Życia/Buen Vivir, przeł. T. Szerszeń, „Konteksty” 2020, nr 4, s. 41–46.
Svampa M., Latin American Development: Perspectives and Debates, w: T.G. Falleti, E.A. Parrado (red.), Latin America Since the Left Turn, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2018, s. 13–32.
Sweezy P. M., „Monthly Review” in Historical Perspective (1993), „Monthly Review” 2022, nr 5(74), s. 58–63, DOI: 10.14452/MR-074-05-2022-09_6.
Sweezy P. M., P.A. Baran, Kapitał monopolistyczny. Szkice o amerykańskim systemie gospodarczym i społecznym, przeł. S. Łypacewicz, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1968.
The Belém Declaration, w: M. Löwy, Ecosocialism. A Radical Alternative to Capitalist Catastrophe, Haymarket Books, Chicago Illinois 2015, s. 84–98.
Thompson F.M.L., The Second Agricultural Revolution, 1815–1880, „The Economic History Review” 1968, nr 21(1), s. 62–77.
Walicki A., Od narodnictwa do leninizmu, w: idem, Idea wolności u myślicieli rosyjskich. Studia z lat 1955–1959, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 237–273.
Walkiewicz A., Językowe wykładniki niebinarności płci w polszczyźnie. Cz. 1: Wprowadzenie do problematyki i próba systematyzacji, „Prace Językoznawcze” 2022, t. XXIV nr 1, s. 85–100, DOI 10.31648/pj.7599.
Weiss P., W. Moskop, Ecofeminist Manifestos: Resources for Feminist Perspectives on the Environment, „Women’s Studies International Forum” 2020, t. 83, DOI: 10.1016/j.wsif.2020.102418.
Weiss P.A., M. Brueske (red.), Feminist Manifestos: A Global Documentary Reader, New York University Press, New York 2018.
Žižek S., Postface: Georg Lukács as the Philosopher of Leninism, w: G. Lukács, A Defence of ‘History and Class Consciousness’. Tailism and the Dialectic, przeł. E. Leslie, Verso, London 2000, s. 151–182.
Wydział Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego Polska
https://orcid.org/0000-0002-3555-3276
Doktorka filozofii, adiunktka w Centrum Bioetyki i Bioprawa oraz Zakładzie Etyki na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania badawcze: bioetyka globalna i środowiskowa, etyka społeczno-polityczna, filozofia społeczna i polityczna.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
