Nie-ludzkie sojusze, wiedza milcząca i „czucie wody”. Wytwarzanie olimpijczyka w perspektywie teorii aktora-sieci
Abstrakt
Artykuł stanowi próbę wykorzystania teorii aktora-sieci w obszarze sportu. Na podstawie własnych doświadczeń pływaka wyczynowego i trenera jednego z najlepszych polskich pływaków pokazuję jak sport konstruowany jest w interakcjach i bezustannych negocjacjach z różnymi aktorami, a nie wyłącznie przez warunki społeczne, ekonomiczne i kulturowe. Opisuję też jak – poprzez manipulowanie i stabilizowanie swojego otoczenia, relacji z ludzkimi i nie-ludzkimi partnerami treningowymi oraz odwoływanie się do wiedzy milczącej – sportowiec realizuje swoje cele takie, jak udział w igrzyskach olimpijskich. Tekst wskazuje, że podążanie w procesie treningowym za zawodnikiem i jego materialnym środowiskiem daje nowy wgląd w sport wyczynowy: w jego pojmowanie, praktykowanie i socjotechniczne wytwarzanie. Przyglądając się z bliska przygotowaniom wyczynowca próbuję tym samym sproblematyzować wyobrażenie tego, co zawodnicy z trenerami faktycznie robią na treningach.
Słowa kluczowe
teoria aktora-sieci; pływanie; majsterkowanie; wiedza milcząca; socjologia sportu; ludzie i nie-ludzie
Bibliografia
Abriszewski Krzysztof, 2007, Teoria Aktora-Sieci Bruno Latoura, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 113–126.
Abriszewski Krzysztof, 2008, Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Universitas, Kraków.
Abriszewski Krzysztof, 2010, Wszystko otwarte na nowo. Teoria Aktora-Sieci i filozofia kultury, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Abriszewski Krzysztof, 2015, Teoria aktora-sieci jako teoria kultury, „Prace Kulturoznawcze”, t. 18, s. 99–116.
Adams Catherine, Thompson Terrie Lynn, 2016, Researching a Posthuman World: Interviews with Digital Objects, Palgrave MacMillan, London.
Afeltowicz Łukasz, 2011, Laboratoria w działaniu. Innowacja technologiczna w świetle antropologii nauki, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Afeltowicz, Łukasz, 2012, Modele, artefakty, kolektywy: praktyka badawcza w perspektywie współczesnych studiów nad nauką, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Allen-Collinson Jacquelyn, 2017, Injured, Pained and Disrupted Bodies, w: Michael L. Silk, David L. Andrews, Holly Thorpe (red.), Routledge Handbook of Physical Cultural Studies, Routledge, London (doi.org/10.4324/9781315745664-28).
Bannon Bryan E., 2014, From Mastery to Mystery: A Phenomenological Foundation for an Environmental Ethic, Ohio University Press, Ateny.
Bińczyk Ewa, Derra Aleksandra (red.), 2014, Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Bryman Alan, 2008, Social Research Methods, 3rd edition, Oxford University Press, New York.
Callon Michel, Law John, 1982, On Interests and Their Transformation: Enrolment and Counter-Enrolment, „Social Studies of Science”, t. 12(4), s. 615–625.
Chmielewska-Banaszak Danuta, 2010, Wiedza milcząca w nauce. Koncepcja Michaela Polanyi’ego, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, nr 1(183), s. 13–26.
Crease Robert, Ihde Don, Jensen Casper Bruun, Selinger Evan, 2003, Interview with Bruno Latour, w: Don Ihde, Evean Selinger (red.), Chasing Technoscience: Matrix for Materiality, Indiana University Press, Bloomington, IN.
Crossley Nick, 2006, In the Gym: Motives, Meaning and Moral Careers, „Body & Society”, t. 12(3), s. 23–50 (doi:10.1177/1357034x06067154).
Czechowski Jan, 2015, Sport w perspektywie procesu wychowawczego, „Przegląd Pedagogiczny”, nr 2, s. 161–178.
Drwięga Marek, 2002, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Dzik Aleksandra, 2008, Kobieta w męskim świecie — konflikt czy spójność ról? Studium socjologiczne kobiet uprawiających „męskie” sporty. Na przykładzie wspinaczki wysokogórskiej, narciarstwa wysokogórskiego oraz ekstremalnych rajdów przygodowych, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 4, nr 1, s. 116–135.
Ferreira Sónia, Almeida Sónia Vespeira De, 2017, Retrospective Ethnography on 20th-century Portugal: Fieldwork Encounters and Its Complicities, „Social Anthropology”, t. 25, s. 206–220 (doi: 10.1111/1469-8676.12416).
Gałaszewski Michał, 2020, Cechy zawodowego sportu, w: Humanitarian Corpus: collection of scientific articles on contemporary problems of philosophy, cultural studies, psychology, pedagogy and history, t. 1, nr 35, s. 71–77 (http://enpuir.npu.edu.ua/bitstream/handle/123456789/31131/gum_35_vol1.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=71 [dostęp: 04.07.2022]).
Gherardi Silvia, 2012, How to Conduct a Practice-Based Study: Problems and Methods, Edward Elgar, Cheltenham, UK.
Gołębiewska Maria, 2004, Sensotwórcza rola ciała w samopoznaniu według Maurice’a Merleau-Ponty’ego, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 237–251.
Haraway Donna, 2003, Manifest cyborgów, tłum. Ewa Majewska, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 1, s. 49–87.
Jakubowska Honorata, 2012, Ciało jako przedmiot badań socjologicznych — dylematy, pominięcia, możliwości, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 2, s. 12–31.
Jakubowska Honorata, 2015, Wiedza pozadyskursywna i sposoby jej badania na przykładzie przekazywania i nabywania sportowych umiejętności, „Studia Socjologiczne”, nr 3, s. 173–191.
Jakubowska Honorata, 2016, Doświadczanie ciężarnego ciała jako ciała przekraczającego granice – studium socjologii ucieleśnienia, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 4, s. 100–117.
Jakubowska Honorata, Nosal Przemysław, 2017, Zakończenie. Kierunki rozwoju polskiej socjologii sportu, w: Honorata Jakubowska, Przemysław Nosal (red.), Socjologia sportu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jankowski Krzysztof W., Lenartowicz Michał, Rymarczyk Piotr, Wanat Stanisław, 2007, Socialisation, Motives and Barriers of Practising Sport by Top National Athletes in Selected Sports, „Physical Culture and Sport. Studies and Research”, t. 45, nr 1, s. 173–185.
Kerr Roslyn, 2016, Sport and Technology: An Actor-Network Theory Perspective, Manchester University Press, Manchester.
Kośliński Maciej, 2020, Ciało profesjonalnych sportowców w perspektywie aksjologiczno-socjologicznej, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II”, t. 63(4), s. 87–105.
Krawczyk Zbigniew, 2000, Sport w zmieniającym się społeczeństwie, Wydawnictwo AWF, Warszawa.
Krawczyk Zbigniew, 2011, Procesy profesjonalizacji w kulturze fizycznej, w: Zbigniew Krawczyk, Zbigniew Dziubiński (red.), Socjologia kultury fizycznej, Wydawnictwo AWF, Warszawa.
Krawczyński Mariusz, 2015, Zakończenie kariery sportowej w perspektywie złego starzenia się, w: Leszek Buliński (red.), Realność złego starzenia się, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 157–169.
Latour Bruno, 1987, Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
Latour Bruno, 1996, Aramis, or the Love of Technology, tłum. Catherine Porter, Harvard University Press, Cambridge, Mass–London.
Latour Bruno, 2009, Dajcie mi laboratorium a poruszę świat, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 163–192.
Latour Bruno, 2010, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. Aleksandra Derra, Krzysztof Abriszewski, Universitas, Kraków.
Latour Bruno, 2013, Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką, tłum. zbiorowe, red. nauk. Krzysztof Abriszewski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Law John, 2014, Uwagi na temat teorii aktora-sieci: wytwarzanie ładu, strategia i heterogeniczność, tłum. Krzysztof Abriszewski, w: Ewa Bińczyk, Aleksandra Derra (red.), Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Lenartowicz Michał, 2009, Specyfika zawodu sportowca i kariery sportowej, „Studia Humanistyczne”, nr 9, s. 73–84.
Maclean Jordan, 2021, Coaching the Beautiful Game: An Actor-Network Theory Study of Sport Coaching, „Studies in Continuing Education”, t. 43(3), s. 328–342 (DOI: 10.1080/0158037X.2021.1900095).
Magier Ewa, Chmielewska-Banaszak Danuta, 2004, Wiedza milcząca. Jawne versus utajone: nowe spojrzenie na poznawcze i społeczne funkcjonowanie człowieka, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, nr 4 (162), s. 751–763.
Mazur Zuzanna, Organista Natalia, Dziubiński Zbigniew, 2018, Konstruowanie kobiecości i męskości w sporcie na przykładzie języka sportowych przekazów prasowych w „Gazecie Wyborczej”, „Studia Socjologiczne”, nr 1, s. 195–218.
McMahon Jenny, Dinan-Thompson Maree, 2011, „Body Work—Regulation of a Swimmer Body”: An Autoethnography from an Australian Elite Swimmer, „Sport, Education and Society”, t. 16, nr 1, s. 35–50 (DOI: 10.1080/13573322.2011.531960).
McMahon Jenny, Penney Dawn, DinanThompson Maree, 2012, „Body Practices—Exposure and Effect of a Sporting Culture?” Stories from Three Australian Swimmers, „Sport, Education and Society”, t. 17(2), s. 181–206 (DOI: 10.1080/13573322.2011.607949).
McNarry Gareth, Allen-Collinson Jacquelyn, Evans Adam B., 2019, Reflexivity and Bracketing in Sociological Phenomenological Research: Researching the Competitive Swimming Lifeworld, „Qualitative Research in Sport, Exercise and Health”, t. 11(1), s. 138–151 (DOI: 10.1080/2159676X.2018.1506498).
McNarry Gareth, Allen-Collinson Jacquelyn, Evans Adam B., 2020, ‘Doing’ Competitive Swimming: Exploring the Skilled Practices of the Competitive Swimming Lifeworld, „International Review for the Sociology of Sport”, t. 56(1), s. 3–19 (DOI: 10.1177/1012690219894939).
McNarry Gareth, Allen-Collinson Jacquelyn, Evans Adam B., 2021, Sensory Sociological Phenomenology, Somatic Learning and ‘Lived’ Temperature in Competitive Pool Swimming, „The Sociological Review”, t. 69(1), s. 206–222 (DOI: 10.1177/0038026120915149).
Merleau-Ponty Maurice, 2001, Fenomenologia percepcji, tłum. Małgorzata Kowalska, Jacek Migasiński, Fundacja Aletheia, Warszawa.
Mol Annmarie, 2002, The Body Multiple: Ontology in Medical Practice, Duke University Press, Durham–London.
Nosal Przemysław, 2015, Społeczne ujęcie sportu. (Trudne) definiowanie zjawiska i jego dyskurs, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 2, s. 16–38.
Pike Elizabeth C. J., 2005, ‘Doctors just say “Rest and take Ibuprofen”’: A Critical Examination of the Role of ‘Non-orthodox’ Health Care in Women’s Sport, „International Review for the Sociology of Sport”, t. 40(2), s. 201–219.
Polanyi Michael, 1966, The Tacit Dimension, University of Chicago Press, Chicago.
Sallis James F., Prochaska Judith J., Taylor Wendell C., 2000, A Review of Correlates of Physical Activity of Children and Adolescents, „Medicine and Science in Sports and Exercise”, t. 32(5), s. 963–975.
Scott Susie, 2009, Reclothing the Emperor: The Swimming Pool as a Negotiated Order, „Symbolic Interaction”, t. 32, s. 123–145 (DOI: 10.1525/si.2009.32.2.123).
Starosta Włodzimierz, 1993, „Czucie wody” u pływaków, „Trening” 4, (20), s. 13–31.
Starosta Włodzimierz, Rostkowska Elżbieta, Kokoszko Jolanta, 2003, Pojęcie czucia wody, jego znaczenie, uwarunkowania, i kształtowanie w opinii trenerów rożnych sportów pływackich, „Antropomotoryka”, t. 26, s. 31–45.
Szyma Karolina, 2019, Ucieleśnione w ruchu. Polskie biegaczki wyczynowe w perspektywie antropologicznej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Woodward Kath, 2013, Sporting Times, Palgrave Macmillan, London.
Zmyślony Iwo, 2012, „Pojęcie wiedzy niejawnej. Analiza poglądów metodologicznych i epistemologicznych Michaela Polanyiego”, praca doktorska obroniona w Instytucie Filozofii UW (https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/220/ZMYSLONY%20dr.pdf?sequence=1 [dostęp: 20.01.2022]).
Znaniecki Florian, 1973, Socjologia wychowania, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Uniwersytet Warszawski Polska
https://orcid.org/0000-0001-6765-7275
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
