Zamach na esesmanów pod Ełkiem
Brawurowa akcja AK czy kłopotliwe dziedzictwo ZBoWiD-u?
Abstrakt
On 31 October 1943, a fifteen-person strong unit of the Home Army, under the command of Władysław Świacki “Sęp” (1900–1972), with intelligence support from Czesław Nalborski “Dzik” (1910–1992), was to carry out a successful strike to take out an SS execution squad commanded by Haupsturmführer Stammer in East Prussia, on the road between Lyck (Ełk) and the village of Neuendorf (Nowa Wieś Ełcka). The German squad was said to have carried out a mass execution of Italian prisoners of war, held at the camp in Bogusze. On 28 October 1989, an obelisk with a plaque commemorating this operation was unveiled in Nowa Wieś Ełcka. The spectacular strike is recorded in the documentation of the ZBoWiD (the Society of Fighters for Freedom and Democracy), but has not been confirmed in any source unconnected to its supposed participants. The execution of the Italians, assassination of Stammer, and even the date of the operation (31 October 1943) were all contrived by a writer based in Białystok, Aleksander Omiljanowicz (1923–2005). The information board erected in 2017 presents a compilation of Świacki’s recollections, Omiljanowicz’s fiction, and selectively chosen historical facts. The monument in Nowa Wieś Ełcka is a troublesome legacy, as too are the heroic and martyrological stories of former Home Army members belonging to the ZBoWiD.
Słowa kluczowe
partyzanci; mity drugiej wojny światowej; Armia Krajowa; Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD); kłopotliwe dziedzictwo
Bibliografia
Cembrzyńska Patrycja, 2020, „Pomnik nie może upamiętniać…”. O dekomunizacji przestrzeni publicznej, „Przegląd Historyczny”, nr 111 (1).
Gajdowski Leon, 2004, Harcerstwo grajewskie 1919–1945, Towarzystwo im. 9 Pułku Strzelców Konnych w Grajewie, Grajewo.
Gładkowski Krzysztof, 2012, Dziedzictwo kulturowe jako część osobowości i jego instrumentalizacja w życiu społeczno-politycznym, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, t. 12.
Gnatowski Michał, 1974, Z dziejów powiatu w latach II wojny światowej (wrzesień 1939–styczeń 1945), w: Michał Gnatowski, Henryk Majecki (red.), Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Grzywa Jacek, 2010, Zapomniane „sacrum” — cmentarze ludności niemieckiej i żydowskiej jako problem społeczno-kulturowy współczesnego miasta, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, t. 10.
Kowalczyk Józef, Monkiewicz Waldemar, 1974, Zbrodnie hitlerowskie 1939 i 1941–1945, w: Michał Gnatowski, Henryk Majecki (red.), Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Krajewski Kazimierz, 1993, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe 1942–1944, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Libionka Dariusz, Weinbaum Lawrence, 2011, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa.
Marcinkiewicz Stefan Michał, 2020, „Widmo śmierci” (31 X 1943). Partyzancka legenda, polityka i pamięć w powiecie ełckim, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
MHE, 2019, Wojna i powojnie. Prace laureatów konkursu „Trudne czasy” 2014–2018, Muzeum Historyczne w Ełku.
Omiljanowicz Aleksander, 1968, Barykada, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Omiljanowicz Aleksander, 1971, Sens życia, MON, Warszawa.
Omiljanowicz Aleksander, 1972, Stalowy szlak, MON, Warszawa.
Omiljanowicz Aleksander, 1977, Zanikające echa, MON, Warszawa.
Orzechowski Jan, 1993, Aby pamięć nie zginęła. Służba Zwycięstwu Polski. Związek Walki Zbrojnej. Armia Krajowa. Na terenie powiatu grajewskiego w latach okupacji 1939–1944, Towarzystwo Miłośników Rajgrodu, Rajgród.
Poleszak Sławomir, 2012, Jan Tabortowski „Bruzda” 1906–1954, Rytm, Warszawa.
Sakson Andrzej, 2016, Konflikt o pomnik generała Armii Czerwonej Iwana Czerniachowskiego w Pieniężnie na Warmii, czyli spór o domenę symboliczną na pograniczu polsko-kaliningradzkim. Studium przypadku, „Pogranicze. Studia Społeczne”, t. 27, cz. 2.
Stopczyński Waldemar, 2019, Raport „Alego” z akcji na Kutscherę, czyli czego nie powiedział dowódca batalionu „Parasol”, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, nr 2 (268).
Świacki Władysław, 2007, Pamiętnik przechowany w beczce, PSK, Grajewo.
Wawrzyniak Joanna, 2008, ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949–1969, Trio, Warszawa.
Wójcik Michał, 2019, Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci, Znak, Kraków.
Zajdler-Żarski Władysław, 1965, Żydowski ruch oporu i martyrologia w Białostockiem w świetle dokumentów Armii Krajowej, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa.
Zajdler-Żarski Władysław, 1967, Ruch oporu w latach 1939–1945 na Białostocczyźnie, t. 1, referat materiałowy, maszynopis na prawach rękopisu, na zlecenie Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Zajdler-Żarski Władysław, 1968a, Ruch oporu w latach 1939–1945 na Białostocczyźnie, t. 2, referat materiałowy, maszynopis na prawach rękopisu, na zlecenie Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Zajdler-Żarski Władysław, 1968b, Ruch oporu w latach 1939–1945 na Białostocczyźnie, t. 3, referat materiałowy, maszynopis na prawach rękopisu, na zlecenie Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Zajdler-Żarski Władysław, 1969, Ruch oporu w latach 1939–1945 na Białostocczyźnie, t. 4, referat materiałowy, maszynopis na prawach rękopisu, na zlecenie Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Zaremba Marcin, 2005, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm — nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Trio–ISP PAN, Warszawa.
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Polska
https://orcid.org/0000-0001-9956-6351
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
