„Czterej pancerni” jako socrealistyczna bajka magiczna
Abstrakt
One of the basic functions of myths is to explain reality, sanction the actions taken and give them a desirable meaning. Another function of mythical stories is to transmit the models of proper behaviour, ethical principles, norms and values personified by the hero that are important to a given community. Myths help people to understand their past and project their future. Such a myth has taken shape in the area of popular culture and consciousness of the Poles under the influence of the television serial and the book Four Men in a Tank, by Janusz Przymanowski. It has become an inseparable part of the discourse of collective memory about World War II and childhood spent in People’s Poland. Its chief motif is joint work in the name of the common weal and a larger unity of ideas. The author shows many convergences between Janusz Przymanowski’s book, folk heroic epic and a magic fairy-tale. They are all inscribed in a larger epic tradition of the fight against the German invader. The heroes of the novel and the film created on its basis are a synthesis of the types of folk heroism, an archetype present in many soldiers’ memoirs, tales and stories.
Słowa kluczowe
bajka magiczna; kultura robotnicza; socrealizm; wojna; pamięć; kultura popularna; mit
Bibliografia
Biessonow Jewgienij, 2005, Tankista. Z Armią Czerwoną do Trzeciej Rzeszy, tłum. Sławomir Kędzierski, Bellona, Warszawa.
Burszta Wojciech J., 1996, Czytanie kultury. Pięć szkiców, Lodart, Łódź.
Czarnowski Stefan, 1989, Powstawanie nowej kultury, w: Małgorzata Legiędź-Gałuszka, Czarnowski, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Gonczar O., 1952, Chorążowie, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Iggers Georg G., 2002, Użycia i nadużycia historii: o odpowiedzialności historyka za przeszłość w: Ewa Domańska (red.), Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Jarmułowicz Małgorzata, 2004, Rewolucyjny romantyzm, w: Słownik realizmu socjalistycznego, Zdzisław Łapiński, Wojciech Tomasik (red.), Universitas, Kraków.
Jarosiński Zbigniew, 2007, Literatura z lat 1945–1975, Wydawnictwo Naukukowe PWN, Warszawa.
Kula Marcin, 2003, Religiopodobny komunizm, Nomos, Kraków.
Kowalski Piotr, 1989, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lachowiecki Leszek, Markiewicz Tomasz, Paczkowski Marek, 1988, Polski socrealizm. Antologia publicystyki społeczno-kulturalnej z lat 1948–1957, Almapress, Warszawa.
Leach Edmund, Greimas Algirdas J., 2001, Komunikacja międzykulturowa, w: Edmund Leach, Rytuał i narracja, tłum. różni, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Leeuw G. van der, 1997, Fenomenologia religii, tłum. Jerzy Prokopiuk, KiW, Warszawa.
Lenarczyk Wojciech, 2001, Dobry i zły Niemiec w oczach publicystów „Tygodnika Powszechnego” i „Kuźnicy” (1945–1950), w: Polska 1944/45–1989. Życie codzienne w Polsce 1945–1955, Instytut Historii PAN, Warszawa.
Lipka Czesław, 1954, Ogień czołgu, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Łagowski Bronisław, 2005, Umarło w rzeczywistości, odżyło w słowach, „Przegląd”, 15 maja.
Łazarz Marek, 2006, Czterej pancerni i pies. Przewodnik po serialu i okolicach, Torus Media, Wrocław.
Łysiak Wojciech, 1998, Wielka kontestacja. Folklor polityczny w PRL, PSO, Poznań.
Matuszewska Anna, 1993, Topika literatury obiegów popularnych, w: Słownik literatury polskiej XX wieku: Alina Brodzka i in. (red.), Ossolineum, Wrocław.
Merridale Catherine, 2007, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, tłum. Katarzyna Bażyńska-Chojnicka, Piotr Chojnicki, Rebis, Poznań.
Nobis Adam, 1997, Między upowszechnianiem a oświecaniem, w: Stefan Bednarek (red.), Nim będzie zapomniana. Szkice o kulturze PRL-u, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Orliński Wojciech, 2006, Dlaczego pancerni i pies mieli kłopoty z cenzurą?, „Gazeta Wyborcza”, 30 października.
Owczarek Bogdan, 1993, Realizm socjalistyczny, w: Słownik literatury polskiej XX wieku: Alina Brodzka i in. (red.), Ossolineum, Wrocław.
Paluch Andrzej, 1997, Nierealny świat realnego socjalizmu, w: Stefan Bednarek (red.), Nim będzie zapomniana. Szkice o kulturze PRL-u, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Porębski Mirosław, 1988, Dzieje sztuki w zarysie. Wiek XIX i XX, t. 3, Arkady, Warszawa.
Propp Władimir, 1976, Morfologia bajki, tłum. Wiesława Wojdyga-Zagórska, Książka i Wiedza, Warszawa.
Propp Władimir, 2000, Nie tylko bajka, tłum. Danuta Ulicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Propp Władimir, 2003, Historyczne korzenie bajki magicznej, tłum. J. Chmielewski, Wydawnictwo KR, Warszawa.
Przymanowski Janusz, 1967, Ze stu jeden frontowych nocy, KiW, Warszawa.
Przymanowski Janusz, 1977, Czterej pancerni i pies, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa (wyd. V).
Przymanowski Janusz, 1979, Studzianki, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Sroga Alojzy, 1974, Początek drogi. Lenino, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Szacka Barbara, 2006, Czas przeszły, pamięć, mit, Scholar, Warszawa.
Szczerba Jacek, 2006, Ani pancernych, ani psa, „Gazeta Wyborcza”, 21 grudnia.
Szewczyk Łukasz, 2006, TVP bez komunistycznej propagandy, „Gazeta Wyborcza”, 8 lipca.
Sulima Roch, 1985, Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Tomasik Wojciech, 2004, Awansu społecznego temat, w: Słownik realizmu socjalistycznego, Zdzisław Łapiński, Wojciech Tomasik (red.), Universitas, Kraków.
Topp Izolda, 1997, Od przeżytku do zabytku. Szkic do obrazu kultury ludowej w PRL-u, w: Stefan Bednarek (red.), Nim będzie zapomniana. Szkice o kulturze PRL-u, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Tubielewicz-Mattson Dorota, 2004, Typowość, w: Słownik realizmu socjalistycznego, Zdzisław Łapiński, Wojciech Tomasik (red.), Universitas, Kraków.
Ulicka Danuta, 2000, Wstęp, w: Władimir Propp, Nie tylko bajka, wyb. i tłum. Danuta Ulicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Walenciak Robert, 2005, Wojna o wojnę, „Przegląd”, 15 maja.
Wojnowska Bożena (red.), 1996, Literatura i władza, IBL PAN, Warszawa.
Wołowiec Grzegorz, 2004, Piękno — użyteczność, w: Słownik realizmu socjalistycznego, Zdzisław Łapiński, Wojciech Tomasik (red.), Universitas, Kraków.
Zwierzchowski Piotr, 2000, Zapomniani bohaterowie. O bohaterach filmowych polskiego socrealizmu, Trio, Warszawa.
Uniwersytet Łódzki Polska
https://orcid.org/0000-0003-4367-3224
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
