Między odrzuceniem a uznaniem: podejście do dziedzictwa niemieckiego w Katowicach i Metzu
Abstrakt
Katowice and Metz were subject to intensive urbanisation and industrialisation from the second half of the 19th century until the beginning of the First World War. The German authorities were the initiator of the dynamic development of both these cities. The effects of these activities are still visible in the cities’ urban spaces, and constitute part of the cultural heritage. As such, they are becoming a part of the identity narratives jointly shaping the contemporary visions of the cities. Questions posed by this article include that concerning the place that traces of this “German” past occupy in the collective consciousness of these cities’ residents. What processes and stages allowed the gradual integration of these “traces” into the residents’ overall tangible and intangible collective memory? Which social groups, institutions, and organisations are the bearers of the memory of this part of the past? And finally, what needs to be done for German heritage to cease being a difficult heritage, and what role could reference to European heritage play here?
Słowa kluczowe
Katowice; Metz; pamięć zbiorowa; trudne dziedzictwo; lieux de mémoire
Bibliografia
Apfelbaum Erika, 2010, Halbwachs and the Social Properties of Memory, w: Susannah Radstone, Bill Schwarz (red.), Memory: Histories, Theories, Debates, Fordham University Press, New York, s. 77–92.
Blanc-Reibel Cathy, 2017, La Neustadt de Strasbourg. L’exemple de co-construction d’un patrimoine urbain, „Revue des sciences sociales”, t. 57, s. 104–111.
Bogalska-Martin Ewa, 2004, Entre mémoire et oubli. Le destin croisé des héros et des victimes, Harmattan, Paris.
Borówka Tomasz 2022, Pusty cokół. Pomniki na placu Wolności w Katowicach nie miały szczęścia, 24Kato (https://www.24kato.pl/pusty-cokol-pomniki-na-placu-wolnosci-w-katowicach-nie-mialy-szczescia [dostęp: 10.02.2023]).
Buś-Nawratek Katarzyna, Nawratek Krzysztof, 2010, Ogród czy palimpsest, „Opcje”, nr 2, s. 82–87.
Chojecka Ewa, 2020, Ślady. Pamięć. Niepamięć. Projekty Trzeciej Rzeszy przeformowania obrazu Górnego Śląska, w: Jacek Purchla, Żanna Komar (red.), Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, s. 243–256.
Dziewulski Stefan 1922, Wyniki plebiscytu na Górnym Śląsku, Warszawa (wyd. 2) [dostęp: 16.06.2023].
Ettwiller Éric, 2016, La diffusion du colonialisme allemand en Alsace-Lorraine par la Gesellschaft für Erdkunde und Kolonialwesen, „Revue d’Allemagne et des pays de langue allemande”, nr 48-1, s. 105–119.
Fic Maciej, 2020, Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce Ludowej, w: Maciej Fic (red.), Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce Ludowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 11–28.
Fuhrmeister Christian, 2020, Architektura nazistowska a pojęcie kłopotliwego dziedzictwa, w: Jacek Purchla, Żanna Komar (red.), Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, s. 25–44.
Gensburger Sarah, Lavabre Marie Claire, 2005, D’une „mémoire” européenne à l’européanisation de la „mémoire”, „Politique européenne”, nr 2, s. 9–17.
Gorzelik Jerzy, 2017, W poszukiwaniu „prawdziwego my”: nacjonalistyczny dramat zbawienia w sztuce województwa śląskiego (1922–1939), „Anthropos”, nr 26, s. 41–51.
Gorzelik Jerzy 2019, Jedno miasto — dwie narracje. Dyskurs nacjonalistyczny w przestrzeni międzywojennych Katowic (1922–1939), w: Irma Kozina (red.), Narracje miejskie. Miasto jako obszar interwencji polityków, architektów i artystów, Akademia Sztuk Pięknych, Katowice.
Halbwachs Maurice, 2008, Społeczne ramy pamięci, tłum. Marcin Król, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jałowiecki Bohdan, 1988, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Książka i Wiedza, Warszawa.
Jedlecki Przemysław, 2013, Śląsk boi się Niemca, „Gazeta Wyborcza”, 7 stycznia (https://wyborcza.pl/7,75398,13150942,slask-boi-sie-niemca.html [dostęp: 24.02.2022]).
Jedynak Zdzisław 2012, Katowice miastem, w: Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Muzeum Historii Katowic, Katowice, s. 264–267.
Kościk Elżbieta 2012, Struktura społeczna, zawodowa i narodowościowa mieszkańców, w: Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Muzeum Historii Katowic, Katowice, s. 328–336.
Kozina Irma 2006, Architektura Katowic w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Grażyna Szewczyk (red.), Katowice polsko-niemiecka przestrzeń kulturowa w latach 1865–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 165–190.
Lavabre Marie-Claire 1998, Maurice Halbwachs et la sociologie de la mémoire, „Raison présente”, nr 128 pt. Mémoire et histoire, s. 47–56.
Lefort Nicolas, 2017a, Du rejet à la réhabilitation: le sort des restaurations de l’époque allemande en Alsace au XX siècle, „Apuntes: Revista de estudios sobre patrimonio cultural”, t. 30(2), s. 104–125.
Lefort Nicolas, 2017b, Les nouvelles protections de monuments historiques en Alsace pendant l’entre-deux-guerres: un enjeu national, „Livraisons de l’histoire de l’architecture”, nr 33, s. 57–72.
Lefort Nicolas, 2018, La réintégration des monuments historiques de l’Alsace dans le patrimoine français: Enjeux, acteurs et méthode, „Revue d’Alsace”, nr 144, s. 273–302.
Macdonald Sharon, 2009, Difficult Heritage: Negotiating the Nazi Past in Nuremberg and Beyond, Routledge, London–New York.
Macron Emmanuel, 2000, La lumière blanche du passé: Lecture de « La Mémoire, l’histoire, l’oubli », de Paul Ricoeur, „Esprit”, nr 266/267, s. 16–31.
Maingon Claire, 2014, L’instrumentalisation du patrimoine blessé. Paris, 1916: l’Exposition d’oeuvres d’art mutilées ou provenant des régions dévastées par l’ennemi au Petit Palai, „In Situ. Revue des patrimoines”, nr 23.
Martin Philippe, Roth François, 2003, Mémoires et lieux de mémoire en Lorraine, Sarreguemines.
Mazzella Sylvie, 1996, La ville-mémoire. Quelques usages de „La Mémoire collective” de Maurice Halbwachs, „Enquête”, nr 4, s. 177–189.
Metzger Chantal, 2017, La perception de l’ancien ennemi en Lorraine à l’issue des deux Guerres mondiales, „Guerres mondiales et conflits contemporains”, nr 3, s. 135–150.
Mézières Alfred, 1872, Les souffrances d’un pays conquis: scènes de l’émigration en Alsace-Lorraine, „Revue des Deux Mondes”, t. 102.3, s. 560–590.
Nauroy Gérard, Pignon-Feller Christiane, 2019, Metz au miroir des écrivains: regards français et étrangers, des origines à nos jours, Editions des Paraiges, Paris.
Nawrocki Tomasz, 2012, Veränderungen im städischen Raum schlesischer Städte, w: Jürg Sulzer (red.), Stadthimaten. Deutsche-Polnische Einblicke, Jovis Verlag, Berlin, s. 135–147.
Nora Pierre, 1984, Lieux de mémoire, Gallimard, Paris.
Pignon-Feller Christiane, 1999, „Du second empire au deuxième Reich: de la vieille ville à la nouvelle ville: urbanisme, architecture, décor: Metz (1848–1918)”. Thèse de doctorat, Université Nancy 2.
Pignon-Feller Christiane, 2013a, Du rejet à la reconnaissance, les étapes de la réconciliation de Metz avec le patrimoine architectural de l’Annexion, „Mémoires de l’Académie nationale de Metz”. Pignon-Feller Christiane, 2013b, Metz, 1848–1918: les métamorphoses d’une ville, Éditions du Patrimoine.
Polak-Springer Peter, 2010, „Making «recoveries»: the cultural politics of territorial appropriation in a polish-german industrial borderland, 1922–1953”. A dissertation submitted to the Graduate School-New Brunswick Rutgers, The State University of New Jersey, New Brunswick–New Jersey.
Polak-Springer Peter, 2012, Landscapes of Revanchism: Building and the Contestation of Space in an Industrial Polish‑German Borderland, 1922–1945, „Central European History”, nr 45, s. 485–522.
Purchla Jacek, 2020, Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce — dziedzictwo kłopotliwe?, w: Jacek Purchla, Żanna Komar (red.), Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, s. 7–16.
Rautenberg Michel, 2003, La rupture patrimoniale, À la croisée, Bernin (Isère).
Siewior Justyna 2018, Ziemie Odzyskane: od geografii wyobrażonej do negatywnego mnemotoposu (prolegomena), w: Emilia Kledzik, Maciej Michalski, Małgorzata Praczyk (red.), „Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, Instytut Historii UAM, Poznań, s. 63–98.
Szaflarski Jerzy (red.), 1978, Katowice 1865–1945. Zarys rozwoju miasta, Śląski Instytut Naukowy, Katowice.
Szewczyk Barbara (red.), 2017, Katowice oczami Niemców i Polaków, Wydawnictwo Śląsk, Katowice.
Tunbridge John, Ashworth Gregory, 1996, Dissonant Heritage: The Management of the Past as a Resource in Conflict, Wiley, Chichester–New York.
Traba Robert, 2020, Asymetryczność kultur pamięci. Polskie i niemieckie kłopoty z kłopotliwym dziedzictwem, w: Jacek Purchla, Żanna Komar (red.), Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, s. 18–25.
Wallis Aleksander, 1990, Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Wittenbrock Rolf, 2013, Lire l’histoire de Metz avec un regard franco-allemand, „Mémoires de l’Académie nationale de Metz”, s. 363–372.
Ziółkowski Janusz, 1955, Rozwój demograficzny i przestrzenny Stalinogrodu na tle warunków społeczno-geograficznych, „Przegląd Zachodni”, nr 9–12, s. 139–212.
Ziółkowski Marek, 2015, Teoria socjologiczna a transformacja społeczeństwa polskiego, Scholar, Warszawa.
Znaniecki Florian, 1931, Miasto w świadomości jego obywateli. Z badań Polskiego Instytutu Socjologicznego nad miastem Poznaniem, Poznań.
Uniwersytet Śląski Polska
https://orcid.org/0000-0001-5988-8006
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
