Dwie śmierci upiora. O końcu fantastyki na przykładzie polskiej prozy fantastycznej połowy XIX wieku
Abstrakt
The aim of the article is to examine how the figure of a revenant evolved in Polish Romantic literature. The author juxtaposes short stories from the 1830s (Romantyk [The Romantic] by Lucjan Siemieński and Opowiadanie nieboszczyka [The Dead Man’s Story] by Kazimierz Wójcicki) with those from the 1850s and 1860s (Dwie siostry [Two Sisters] by Michał Bałucki, Śliska do przepaści droga [A Slippery Road to the Abyss] by Józef Dzierzkowski and Smętarz [Cemetery] by Antoni Pietkiewicz). The comparison shows how conventional and clichéd the motif of a revenant became.
This was due to the overexploitation and omnipresence of this figure in Romantic literature and also the birth of modern psychology and the ongoing debate over unconsciousness. Consequently, in 1860, a revenant was treated as an ostentatious metaphor of the unconscious.
The author discusses the conventionalisation of the motif of a revenant in the context of both the development of psychology in Polish lands (primarily in Feliks Szokalski’s work) and the evolution of the fantastic as a genre (according to Tzvetan Todorov’s theory claiming that psychoanalysis killed the fantastic).
Bibliografia
Baliński K.: Żywy trup, w: K. Baliński: Pisma, Nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1849.
Bałucki M.: Dwie siostry (Obrazek z pod Tatrów), w: M. Bałucki: Nowelle i obrazki, t. 2, Warszawa 1885.
Dembowski E.: Obrazki i szkice, w: E. Dembowski: Pisma…, t. IV, s. 380.
di Nola A.: Tryumf śmierci. Antropologia żałoby, przekład M. Woźniak, Universitas, Kraków 2006.
Dobroczyński B.: Ciemna strona psychiki. Geneza i historia idei nieświadomości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1993.
Dobroczyński B.: Idea nieświadomości w polskiej myśli psychologicznej przed Freudem, Universitas, Kraków 2005.
Dybel J.: Melancholia – gra pozorów i masek, w: J. Dybel: Urwane ścieżki. Przybyszewski – Freud – Lacan, Universitas, Kraków 2000.
Dzierzkowski J.: Śliska do przepaści droga, w: J. Dzierzkowski: Powieści Józefa Dzierzkowskiego w pierwszem zupełnem wydaniu, t. 2, nakładem A.J.O. Rogosza, Lwów 1875.
Freud S.: Niesamowite, w: S. Freud: Pisma psychologiczne, przekład R. Reszke, Warszawa 1997.
Freud S.: Żałoba i melancholia, w: S. Freud: Psychologia nieświadomości, przekład R. Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2009.
Galli E.M.: Świat i poeta, „Przegląd Powszechny” 1846, t. 1, s. 134.
Galli E.M.: Wampiryzm, „Przegląd Powszechny” 1846, t. 2, nr 14, s. 129–139.
Galli E.M.: Widziadło. Zdarzenie wypisane z notatek doktora, „Muzeum Domowe” 1836, t. 16, s. 113–117; 123–126.
Grabowski M.: Korespondencja literacka, t. 1, Wilno 1842.
Hegel G.W.F.: Encyklopedia nauk filozoficznych, przekład Ś.F. Nowicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
Hoff J.: Rodzice i dzieci – norma obyczajowa na przełomie XIX i XX wieku, w: A. Żarnowska, A. Szwarc (red.): Kobiety i kultura życia codziennego…, s. 59–63.
Jabłonowska Z.: Rodzina w XIX i na początku XX wieku, w: J. Komorowska (red.): Przemiany rodziny polskiej, Instytut Wydawniczy Centralnej Rady Związków Zawodowych, Warszawa 1975.
Janion M.: Biografie romantyczne, Universitas, Kraków 2002, s. 39.
Jaworska E.: [hasło] Upiór, w: A. Kowalczykowa, J. Bachórz (red.): Słownik literatury polskiej XIX wieku, Ossolineum, Wrocław 2002.
Kapełuś H.: Romantyzm i folklor, w: M. Żmigrodzka, Z. Lewinówna (red.): Problemy polskiego romantyzmu, seria 1, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Gdańsk – Kraków 1971.
Klibansky R., Panofsky E., Saxl F.: Saturn i melancholia. Studia z historii, filozofii, przyrody, medycyny, religii oraz sztuki, przekład A. Kryczyńska, Universitas, Kraków 2009.
Kremer J.: Rys fenomenologii ducha, czyli nauki o duchowych zjawieniach według zasad filozofii Hegla, s.n., Kraków 1837.
Krzyżanowski J.: Za kulisami „Wieczornic” Lucjana Siemieńskiego, w: J. Krzyżanowski: Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961.
Linde S.B.: Widmo [hasło w:] Słownik języka polskiego, t. 6: U–Z, Nakładem Autora i Księży Pijarów, Warszawa 1814, s. 191, <http://kpbc.umk.pl/publication/8173> [dostęp: 22 marca 2019 roku].
Maciejewski J.: Przedburzowcy. Z problematyki przełomu między romantyzmem a pozytywizmem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1971.
Mędrzecki W.: Konwenans wiejski i nowe wzorce zachowań kobiet na wsi w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, w: A. Żarnowska, A. Szwarc (red.): Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, t. 5, Wydawnictwo DiG, Warszawa 1997.
Morawski F.: Klasycy i romantycy polscy. W dwóch listach wierszem, w: S. Kawyn (red.): Walka romantyków z klasykami, Ossolineum, Wrocław 1960.
Pług A. [właśc. A. Pietkiewicz]: Smętarz. Obrazek fantastyczny, Nakładem Księgarni L. Idzikowskiego, Kijów 1862.
Siemieński L.: Romantyk, „Dziennik Domowy” 1840, t. 30.
Stefanowska Z.: O „Romantyczności”, w: Z. Stefanowska: Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976.
Szokalski F.: Fantazyjne objawy zmysłowe, Nakładem Księgarni D.E. Friedleina, Kraków 1861, t. 1.
Szyjkowski M.: Dzieje polskiego upiora przed wystąpieniem Mickiewicza, Akademia Umiejętności, Kraków 1917, seria: „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny”, t. 52.
Śniadecki J.: Krytyka romantyczności, w: S. Kawyn (red.): Walka romantyków z klasykami, Ossolineum, Wrocław 1960.
Thomas L.V.: Trup. Od biologii do antropologii, przekład K. Kocjan, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1991.
Todorov T.: The fantastic, Cornell University Press, Ithaca, New York 1973, s. 160–161 (przekład – E. Wojciechowska).
Vigarello G.: Historia zdrowia i choroby. Praktyki sanitarne od średniowiecza do współczesności, przekład M. Szymańska, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2011.
Witkowska A.: Proza narracyjna, w: A. Witkowska, R Przybylski: Romantyzm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 498.
Wójcicki K.W.: Czerwony jak upiór, w: M. Janion, B. Zakrzewski, M. Dernałowicz (red.): Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831–1863, t. 2, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988, s. 450.
Wójcicki K.W.: Duch pogrzebanego, w: K.W. Wójcicki: Klechdy. starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, Piotr Barycki, t. 2, Warszawa 1837.
Wójcicki K.W.: Opowiadanie nieboszczyka. Fantazja, „Muzeum Domowe” 1835, nr 47.
Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-1104-5127
Doktorantka na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, zajmuje się prozą okresu romantyzmu.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
