Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Civitas baner

Tom 29 (2021)

Temat numeru

Pantheismusstreit, natura i dialektyka oświecenia

DOI: https://doi.org/10.35757/CIV.2021.29.03
Przesłane: 25 maja 2021
Opublikowane: 18 maja 2022

Abstrakt

Tak zwany spór o panteizm był istotnym wydarzeniem filozoficznym w niemieckim krajobrazie intelektualnym dwóch ostatnich dekad XVIII wieku, który spowodował jednocześnie odrodzenie zainteresowania Spinozą w Niemczech. Istnieje ogromna literatura dotycząca tego sporu z perspektywy zarówno filozoficznej, jak i czysto historiograficznej, jednakże pomimo intensywnie dyskutowanej tetralogii Jonathana I. Israela na temat historii oświecenia, wciąż brakuje nowej, szerszej debaty wokół relacji sporu o panteizm do globalnej dynamiki późnego oświecenia i jego wewnętrznych napięć. W artykule omawiane są kluczowe idee sformułowane przez Herdera, Goethego, Fichtego, Kanta, Schleiermachera i Novalisa jako odpowiedzi na 'wyzwanie panteistyczne', które w formie prowokacji przedstawił Jacobi, a następnie pokazane jest, w jaki sposób ujawniają one pewne zasadnicze ideologiczne napięcia typowe dla nowoczesności. Wskazane są dwie podstawowe osie jako środki ciężkości całego sporu: oś transcendencji/immanencji oraz oś autonomii/heteronomii. Twierdzi się, że historyczny fenomen 'panteizmu' nie powinien być a priori wiązany z pewnym konkretnym emancypacyjnym potencjałem, lecz raczej potraktowany jako rodzaj 'soczewki' albo 'narzędzia sondującego' słabe punkty oświecenia i jego zaniedbane problemy, które w wielu przypadkach zostały wykorzystane przez kontroświeceniową reakcję. Podkreśla się jednak, że panteizm jako idea odegrał fundamentalną rolę w szybkim procesie de-eschatologizacji i jednocześnie jest znaczącym symptomem politycznej reorientacji w obrębie nowoczesności w sposób, który jednak nie ma nic wspólnego z tak zwaną klasyczną 'tezą o sekularyzacji' Löwitha, Schmitta czy Taubesa.     

Bibliografia

  1. Adler H., Ästhetische und anästhetische Wissenschaft. Kants Herder-Kritik als Dokument moderner Paradigmenkonkurrenz, „Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” 1994, t. 68, nr 1.
  2. Asmuth C., Prästabilierte Harmonie und System der Geisterwelt. Leibniz und Fichte, w: C. Asmuth, C. Roldán, A. Wagner (red.), Harmonie, Toleranz, kulturelle Vielfalt. Aufklärerische Grundideen von Leibniz bis zur Gegenwart, Königshausen & Neumann, Würzburg 2017.
  3. Badiou A., Deleuze: The Clamor of Being, University of Minnesota Press, Minneapolis–London 1999.
  4. Balibar É., Spinoza politique. Le transindividuel, Presses Universitaires de France, Paris 2018.
  5. Balibar É., Spinoza’s Three Gods and the Modes of Communication, „European Journal of Philosophy” 2012, t. 20, nr 1.
  6. Baumgartner H.M., Die Bestimmung des Absoluten. Ein Strukturvergleich der Reflexionsformen bei J.G. Fichte und Plotin, „Zeitschrift für philosophische Forschung” 1980, t. 34, nr 1.
  7. Bell D., Spinoza in Germany from 1670 to the Age of Goethe, Institute of Germanic Studies–University of London, London 1987.
  8. Bromberg S., „Thinking ‘Emancipation’ after Marx. A Conceptual Analysis of Emancipation between Citizenship and Revolution in Marx and Balibar”, manuskrypt rozprawy doktorskiej, Goldsmiths, University of London, 2016.
  9. Christ K., Jacobi und Mendelssohn. Eine Analyse des Spinozastreits, Königshausen & Neumann, Würzburg 1988.
  10. Fichte J.G., Darstellung der Wissenschaftslehre (1801/1802), wyd. R. Lauth, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1997.
  11. Fichte J.G., Nachgelassene Werke, t. 1–3, wyd. I.H. Fichte, Adolph-Marcus, Bonn 1834–1835.
  12. Fichte J.G., Sämmtliche Werke, wyd. I.H. Fichte, dz. I–III, Berlin 1845–1846.
  13. Fichte J.G., Wissenschaftslehre nova methodo. Kollegnachschrift K. Chr. Fr. Krause 1798/99, wyd. E. Fuchs, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1982.
  14. Förster E., Die 25 Jahre der Philosophie. Eine systematische Rekonstruktion, wyd. 3, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 2018.
  15. Frank M., „Unendliche Annäherung”. Die Anfänge der philosophischen Frühromantik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1998.
  16. Gaier U., The Problem of Core Cognition in Herder, „Monatshefte” 2003, t. 95, nr 2.
  17. Gardner S., Spinoza, Enlightenment, and classical German philosophy, „Diametros” 2014, nr 40.
  18. Giovanni G. di, Freedom and Religion in Kant and His Immediate Successors: The Vocation of Humankind, 1774–1800, Cambridge University Press, Cambridge 2005.
  19. Goethe J.W., Sämtliche Werke. Briefe, Tagebücher und Gespräche (Frankfurter Ausgabe), dz. I–II, t. 1–40, wyd. von F. Apel et al., Deutscher Klassiker Verlag, Frankfurt am Main 1985–1999.
  20. Goethe J.W., Sämtliche Werke nach Epochen seines Schaffens (Münchner Ausgabe), t. 1–21, wyd. K. Richter et al., Hanser, Münchener 1985–1998.
  21. Gulyga A.W., Der deutsche Materialismus am Ausgang des 18. Jahrhunderts, Akademie–Verlag, Berlin 1966.
  22. Habermas J., Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Universitas, Kraków 2007.
  23. Hegel G.W.F., Wykłady z historii filozofii, t. 1–3, przeł. Ś.F. Nowicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994–2002.
  24. Herder J.G., Aus Herders Nachlaß. Ungedruckte Briefe, t. 1–3, wyd. H. Düntzer, F.G. von Herder, Meidinger Sohn und Comp., Frankfurt am Main 1857.
  25. Herder J.G., Briefe. Gesamtausgabe 1763–1803, t. 1–9, wyd. W. Dobbek, G. Arnold, pod kier. K.-H. Hahna, Böhlau, Weimar 1977–1988.
  26. Herder J.G., Myśli o filozofii dziejów, t. 1–2, przeł. J. Gałecki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962.
  27. Herder J.G., Sämtliche Werke, t. 1–33, wyd. B. Suphan, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin 1877–1913.
  28. Horkheimer M., Die Sehnsucht nach dem ganz Anderen. Ein Interview mit Kommentar von Helmut Gumnior, Furche–Verlag, Hamburg 1970.
  29. Horkheimer M., Adorno T.W., Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente, wyd. 24, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2019.
  30. Horkheimer M., Adorno T.W., Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, przeł. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010.
  31. Israel J.I., Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750–1790, Oxford University Press, Oxford 2012.
  32. Israel J.I., The Enlightenment that Failed: Ideas, Revolution, and Democratic Defeat, 1748–1830, Oxford University Press, Oxford 2019.
  33. Izenberg G.N., Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787–1802, Princeton University Press, Princeton 1992.
  34. Jacob M.C., The Radical Enlightenment: Pantheists, Freemasons and Republicans, Goerge Allen & Unwin, London 1981.
  35. Jacobi F.H., Über die Lehre des Spinoza in Briefen an den Herrn Moses Mendelssohn, wyd. M. Lauschke, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2000.
  36. Janke W., Fichte. Sein und Reflexion – Grundlagen der kritischen Vernunft, Walter de Gruyter, Berlin 1970.
  37. Kant I., Gesammelte Schriften (Akademieausgabe), t. 1–29, wyd. Die Preussische/Deutsche Akademie der Wissenschaften, Georg Reimer/Walter de Gruyter, Berlin–Leipzig 1900–1980.
  38. Kant I., Krytyka czystego rozumu, t. 1–2, przeł. R. Ingarden, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
  39. Kuliniak R., Małyszek T., Wprowadzenie, w: M. Mendelssohn, Do przyjaciół Lessinga, przeł. R. Kuliniak, T. Małyszek, Aureus, Kraków 2006.
  40. Kupś T., Kant a Newton, „IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych” 2015, nr 27.
  41. Lamm J.A., The Early Philosophical Roots of Schleiermacher’s Notion of Gefühl, 1788–1794, „The Harvard Theological Review” 1994, t. 87, nr 1.
  42. Loheide B., Fichte und Novalis. Transzendentalphilosophisches Denken im romantisierenden Diskurs, Rodopi, Amsterdam–Atlanta 2000.
  43. Melamed Y.Y., Salomon Maimon and the Rise of Spinozism in German Idealism, „Journal of the History of Philosophy” 2004, t. 42, nr 1.
  44. Morfino V., La Spinoza-Renaissance nella Germania di fine Settecento, Unicopli, Milano 1998.
  45. Murrmann-Kahl M., Der Pantheismusstreit, w: G. Essen, C. Danz (red.), Philosophisch-theologische Streitsachen. Pantheismusstreit – Atheismusstreit – Theismusstreit, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2012.
  46. Negri A., The Eclipse of Eschatology: Conversing with Taubes’s Messianism and the Common Body, „Political Theology” 2010, t. 11, nr 1.
  47. Negri A., Subversive Spinoza: (Un)Contemporary Variations, wyd. T.S. Murphy, Manchester University Press, Manchester–New York 2004.
  48. Novalis, Schriften. Die Werke Friedrich von Hardenbergs, t. 1–6, wyd. P. Kluckhohn, R. Samuel, W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1960–2006.
  49. Novalis, Uczniowie z Sais. Proza filozoficzna – Studia – Fragmenty, przeł. J. Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1984.
  50. Nowak A.W., Czyje lęki? Czyja nauka? Pomiędzy naukową niepiśmiennością a technokracją, „Czas Kultury” 2012, nr 6.
  51. Nowak A.W., Abriszewski K., Wróblewski M., Czyje lęki? Czyja nauka? Struktury wiedzy wobec kontrowersji naukowo-społecznych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2016.
  52. Otto R., Herder auf dem Weg zum Spinoza, „Weimarer Beiträge” 1978, nr 10.
  53. Otto R., Studien zur Spinozarezeption in Deutschland im 18. Jahrhundert, Peter Lang, Frankfurt am Main 1994.
  54. Pätzold D., Spinoza – Aufklärung – Idealismus. Die Substanz der Moderne, wyd. 2, Koninklijke Van Gorcum, Assen 2002.
  55. Piórczyński J., Der Pantheismusstreit, Königshausen & Neumann, Würzburg 2019.
  56. Piórczyński J., Spór o panteizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016.
  57. Riasanovsky N.V., The Emergence of Romanticism, Oxford University Press, New York 1992.
  58. Sandkühler H.J., F.W.J. Schelling – Philosophie als Seinsgeschichte und Anti-Politik, w: M. Buhr et al., Republik der Menschheit. Französische Revolution und deutsche Philosophie, Pahl-Rugenstein Verlag, Köln 1989.
  59. Schlegel F., Kritische Friedrich-Schlegel-Ausgabe, dz. I–IV, t. 1–35, wyd. E. Behler et al., Verlag Ferdinand Schöningh, München–Paderborn–Wien 1958.
  60. Schleiermacher F., Kritische Gesamtausgabe, wyd. H.-J. Birkner et al., dz. I–V, Berlin–New York 1972.
  61. Schröder W., Spinoza in der deutschen Frühaufklärung, Königshausen & Neumann, Würzburg 1987.
  62. Schröder W., Deus sive natura. Über Spinozas so genannten Pantheismus, „Deutsche Zeitschrift für Philosophie” 2009, t. 57, nr 3.
  63. Sharp H., Spinoza and the Politics of Renaturalization, University of Chicago Press, Chicago–London 2011.
  64. Siep L., Vom mystischen Körper zur Erfahrungsgeschichte. Nation im deutschen Idealismus und heute, „Revue de Métaphysique et de Morale” 2014, nr 1.
  65. Spinoza B. de, Ethik in geometrischer Ordnung dargestellt. Lateinisch – Deutsch, wyd. W. Bartuschat, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2015.
  66. Timm H., Gott und die Freiheit. Studien zur Religionsphilosophie der Goethezeit, t. 1: Der Spinozarenaissance, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1974.
  67. Verra V., Die Vergleichungsmethode bei Herder und Goethe, w: P. Chiarini (red.), Bausteine zu einem neuen Goethe, Athenäum, Frankfurt am Main 1987.
  68. Vial T., Modern Religion, Modern Race, Oxford University Press, Oxford 2016.
  69. Vieillard-Baron J.L., De la connaissance de Giordano Bruno à l’époque de l´ „idéalisme allemand”, „Revue de Métaphysique et de Morale” 1971, nr 4.
  70. Webster C., The Great Instauration: Science, Medicine and Reform 1626–1660, Duckworth, London 1975.
  71. Woszczek M., Chemia, mistyka, rewolucja. Paracelsjańska religia przyrody jako destabilizująca trajektoria wczesnej nowożytności, „Klio” 2018, t. 46, nr 3.
  72. Woszczek M., Eliasz nauk. Apokaliptyka, paracelsjańska mistyka przyrody i narodziny nowoczesności (część druga), „Praktyka Teoretyczna” 2016, t. 19, nr 1.
  73. Woszczek M., Przyrodo-Podmiot. Autonomia i produktywne moce przyrody u Schellinga, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2018, nr 3.
  74. Yonover J., Goethe, Maimon, and Spinoza’s Third Kind of Cognition, „Goethe Yearbook” 2018, nr 25.
  75. Zammito J.H., „Method” versus „Manner”? Kant’s critique of Herder’s Ideen in the Light of the Epoch of Science, 1790–1820, „Herder Jahrbuch” 1998.
  76. Zammito J.H., ‘This inscrutable principle of an original organization’: Epigenesis and ‘looseness of fit’ in Kant’s philosophy of science, „Studies in History and Philosophy of Science” A 2003, t. 34, nr 1.
  77. Zammito J.H., Menges K., Menze E.A., Johann Gottfried Herder Revisited: The Revolution in Scholarship in the Last Quarter Century, „Journal of the History of Ideas” 2010, t. 71, nr 4.
  78. Zourabichvili F., Le conservatisme paradoxal de Spinoza. Enfance et royauté, Presses Universitaires de France, Paris 2002.

Downloads

Download data is not yet available.