Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Logo "Spraw Międzynarodowych"

Tom 78 Nr 2 (2025): Niedokończone transformacje: polityka, gospodarka i społeczeństwa państw postsocjalistycznych

Temat numeru

Dekomemoracja – rekomemoracja – zapominanie: Przemiany pamięci o komunizmie w Europie Środkowej i Wschodniej

DOI: https://doi.org/10.35757/sm.2025.78.2.02
Przesłane: 17 czerwca 2025
Opublikowane: 23 grudnia 2025

Abstrakt

Artykuł analizuje złożone formy pamięci o komunizmie w społeczeństwach Europy Środkowej i Wschodniej, wskazując na współistnienie narracji negatywnych, neutralnych i pozytywnych. Przedstawia procesy dekomemoracji i rekomemoracji jako integralne elementy transformacji ustrojowej, podkreślając ich niejednorodny i politycznie nacechowany charakter. Na przykładzie Polski, a także innych krajów regionu, omówiono w nim wpływ zmian pokoleniowych, przemian społeczno-kulturowych oraz politycznych napięć wokół pamięci o komunizmie. Podkreślony został też asynchroniczny charakter dyskusji o komunizmie, wynikający z różnego dystansu geograficznego od ZSRR oraz specyfiki narodowych doświadczeń, ze szczególnym uwzględnieniem transgresji i komplikacji w procesie rozliczania się z przeszłością. Wskazano również na rosnącą redefinicję pamięci oraz na pytanie o możliwość zapomnienia bez negacji, które pozostaje aktualnym wyzwaniem w debacie publicznej i kształtowaniu tożsamości historycznej.

Bibliografia

  • Andrejevs D., „Le premier bolchevik quitte Riga”. La dé-commémoration de Lénine en Lettonie (1987–1991), [w:] Dé-commémoration. Quand le monde déboulonne des statues et renomme des rues, dir. S. Gensburger, J. Wüstenberg, Fayard, Paris 2023.
  • Assmann A., Cztery formy pamięci, [w:] A. Assmann, Między historią a pamięcią. Antologia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021.
  • Assmann A., Między historią a pamięcią, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
  • Assmann A., Między historią a pamięcią. Antologia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021.
  • Astrov A., Istoričeskaâ politika i ontologičeskaâ ozabočennost′ malyh central′noevropejskih gosudarstv (na primere Èstonii), [w:] Istoričeskaâ politika v XXI veke, red. A. Miller, M. Lipman, Novoe literaturnoe obozrenie, Moskva 2012.
  • Brzostek B., PRL na widelcu, Baobab, Warszawa 2010.
  • Chyliński J., Jaki był Bolesław Bierut, Oficyna Drukarska, Warszawa 1999.
  • Czachor R., Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej – pozycja ustrojowa i główne kierunki działalności w latach 2006–2023, „Studia Prawnoustrojowe” 2023, nr 62.
  • Czytanie (o) PRL-u. Z Ryszardem Ćwirlejem rozmawiają Justyna Tuszyńska i Dariusz Brzostek, „Literatura Ludowa” 2021, t. 65, nr 3.
  • Davoliūtė V., The Securitization of Memory and the Practice of Public History in the Baltic States, [w:] Defending Memory in Global Politics. Mnemonical In/Security and Crisis, ed. E. Resende, D. Budrytė, D. Becker, Routledge, London–New York 2025.
  • Dé-commémoration. Quand le monde déboulonne des statues et renomme des rues, dir. S. Gensburger, J. Wüstenberg, Fayard, Paris 2023.
  • Defending Memory in Global Politics. Mnemonical In/Security and Crisis, ed. E. Resende, D. Budrytė, D. Becker, Routledge, London–New York 2025.
  • Dieriabin A., Wybrane aspekty współczesnej rosyjskiej pamięci kulturowej, „Sensus Historiae” 2023, vol. 2 (51).
  • Doroszczyk J., Rosyjski konserwatyzm jako narzędzie rosyjskiej polityki ideologicznej w Europie Zachodniej, „Chorzowskie Studia Polityczne” 2018, nr 15.
  • Drakulić S., Bajki o komunizmie, Wydawnictwo KEW, Wrocław 2025.
  • [[Dwieście] 200 lat temu w Trewirze urodził się Karol Marks...], „Facebook. Razem” [online], 5 V 2018 [dostęp: 14 VI 2025]: <https://www.facebook.com/partiarazem/posts/200-lat-temu-w-trewirze-urodzi%C5%82-si%C4%99-karol-marks-instytut-pami%C4%99ci-narodowej-i-wia/1006174972883892/>.
  • Gajda K.A., Kuryłowicz M., Enduring Wounds: Exploring the Legacy of Russian Labor Camps and the Strained Ukrainian-Russian Relationship in Post-Soviet Eastern Europe, [w:] (Non)Commemoration of the Heritage in Eastern Europe, ed. K.A. Gajda, Peter Lang, Berlin–Bruxelles–Chennai–Lausanne–New York–Oxford 2025.
  • Gawlikowski K., Dwie drogi odchodzenia od komunizmu: Rosja i Chiny, [w:] Rosja–Chiny. Dwa modele transformacji, red. R. Paradowski, K. Gawlikowski, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2001.
  • Gensburger S., Wüstenberg J., Les multiples figures de la dé-commémoration, [w:] Dé-commémoration. Quand le monde déboulonne des statues et renomme des rues, dir. S. Gensburger, J. Wüstenberg, Fayard, Paris 2023.
  • Homanyuk M., Ashutosh I., Inscribing Ukraine: The Symbolic Dimensions of Russian Reterritorialization through War, „Political Geography” 2024, vol. 109: <https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2024.103052> [dostęp: 27 X 2025].
  • Istoričeskaâ politika v XXI veke, red. A. Miller, M. Lipman, Novoe literaturnoe obozrenie, Moskva 2012.
  • Jaskułowski K., Majewski P., Polityka pamięci „żołnierzy wyklętych”. Trudne dziedzictwo podziemia antykomunistycznego, „Kultura i Społeczeństwo” 2024, t. 68, nr 1.
  • Jędraszczyk K., Trzydzieści lat dekomunizacji na Ukrainie, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2021, nr 19, z. 2.
  • Jundo-Kaliszewska B., Dyskursy historyczne państw bałtyckich jako instrument ochrony młodych demokracji po rozpadzie ZSRR, „Politeja” 2023, nr 5 (86).
  • Kadykało A., Recepcja postaci Stalina w pamięci kulturowej młodego pokolenia Rosjan, „Slavia Orientalis” 2015, t. 64, nr 1.
  • Kaprāns M., Toppling Monuments: How Russia’s War against Ukraine Has Changed Latvia’s Memory Politics, „Cultures of History Forum” [online], 29 XI 2022 [dostęp: 31 VII 2025]: <https://www.cultures-of-history.uni-jena.de/latvia/toppling-monuments-how-russias-war-against-ukraine-has-changed-latvias-memory-politics>.
  • Kas′ânov G., „Nacionalizaciâ” istorii v Ukraine, [w:] Istoričeskaâ politika v XXI veke, red. A. Miller, M. Lipman, Novoe literaturnoe obozrenie, Moskva 2012.
  • Kas′ânov B., Samygina L., Âhtul′ Û., Pereimenovanie rossijskih gorodov v kontekste gosudarstvennoj toponimičeskoj i memorial′noj politiki i ego celesoobraznost′ v sovremennyh usloviâh, „Klio” 2025, № 9 (225).
  • Kazarin P., Dziki Zachód Europy Wschodniej. Ucieczka z imperium: jak to się robi po ukraińsku, przeł. A. Ursulenko, Kolegium Europy Wschodniej, Wrocław 2025.
  • Kligman G., Verdery K., Peasants under Siege. The Collectivization of Romanian Agriculture, 1949–1962, Princeton University Press, Princeton 2011.
  • Kobielska M., Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty. Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie i stan wojenny, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2016.
  • Kopeček M., Past in the Making. Historical Revisionism in Central Europe after 1989, Central European University Press, Budapest–New York 2008.
  • Koposov N., Pamât′ strogogo režima. Istoriâ i politika Rossii, Novoe literaturnoe obozrenie, Moskva 2011.
  • Kowal P., Cieślar M., Jaruzelski. Życie paradoksalne, Znak, Kraków 2015.
  • Krasnodębski Z., Demokracja peryferii, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2003.
  • Kuciel-Frydryszak J., Chłopki. Opowieść o naszych babkach, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2023.
  • Kuczyńska-Zonik A., „Oddziedziczanie” dziedzictwa. Usuwanie pomników sowieckich w państwach bałtyckich, „Politeja” 2023, nr 5 (86).
  • Kwiatkowski P.T., Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2008.
  • Laskowska K., Rehabilitacja nazizmu jako przestępstwo w kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej, „Ius Novum” 2023, vol. 17, nr 1.
  • Leder A., Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
  • Legutko R., Esej o duszy polskiej, Fronda, Kraków 2008.
  • Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i narodziny Federacji Rosyjskiej, Arcana, Kraków 2001.
  • Mark J., The Unfinished Revolution. Making Sense of the Communist Past in Central-Eastern Europe, Yale University Press, New Haven 2010.
  • Miller A., Istoričeskaâ politika v Rossii: novyj povorot, [w:] Istoričeskaâ politika v XXI veke, red. A. Miller, M. Lipman, Novoe literaturnoe obozrenie, Moskva 2012.
  • Miller A., Rossiâ: vlast′ i istoriâ, „Pro et Contra” 2009, № 3/4 (46).
  • Motyka G., Wnuk R., Stryjek T., Baran A.F., Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Instytut Studiów Politycznych PAN, Muzeum II Wojny Światowej, Warszawa 2012.
  • Mrozik A., Dziadek (nie) był komunistą. Między/transgeneracyjna pamięć o komunizmie w polskich (auto)biografiach rodzinnych po 1989 roku, „Teksty Drugie” 2016, nr 1.
  • Naszkowska K., My, dzieci komunistów, Czerwone i Czarne, Warszawa 2019.
  • (Non)Commemoration of the Heritage in Eastern Europe, ed. K.A. Gajda, Peter Lang, Berlin–Bruxelles–Chennai–Lausanne–New York–Oxford 2025.
  • Ochman E., Qui se soucie des vieilles statues et des nomos de rues? La décommunisation de l’espace public en Pologne, [w:] Dé-commémoration. Quand le monde déboulonne des statues et renomme des rues, dir. S. Gensburger, J. Wüstenberg, Fayard, Paris 2023.
  • Pamięć imperiów w Europie Wschodniej. Teoretyczne konteksty i porównania, red. A. Nowak, M. Wojnar, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015.
  • Paperno I., Stories of the Soviet Experience. Memoirs, Diaries, Dreams, Cornell University Press, New York 2009.
  • Pääbo H., Pettai E., A Museum of Memories: The New „Vabamu” in Tallinn, „Cultures of History Forum” [online], 27 III 2019 [dostęp: 31 VII 2025]: <https://www.cultures-of-history.uni-jena.de/exhibitions/a-museum-of-memories-the-new-vabamu-in-tallinn>.
  • Pobłocki K., Chamstwo, Wydawnictwo „Czarne”, Wołowiec 2021.
  • Przylipiak P., Zakupy w PRL. W kolejce po wszystko, Muza, Warszawa 2023.
  • Rév I., Retroactive Justice. Prehistory of Post-Communism, Stanford University Press, Stanford 2005.
  • Rogoża J., Nowa Ukraina – przełom świadomościowy za najwyższą cenę, Ośrodek Studiów Wschodnich, [Warszawa], 22 II 2023 (Komentarze OSW, 492): <https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/Komentarze%20OSW%20492_2.pdf> [dostęp: 14 VI 2025].
  • Rosja–Chiny. Dwa modele transformacji, red. R. Paradowski, K. Gawlikowski, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2001.
  • Springer F., Źle urodzone. Reportaże o architekturze PRL-u, Wydawnictwo „Karakter”, Kraków 2022.
  • Staniszkis J., Postkomunizm, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2001.
  • Stryjek T., Wojna po wojnie raz jeszcze. II wojna światowa i powojenne podziemie antysowieckie we współczesnej polityce wobec pamięci i w historiografii Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi i Ukrainy, [w:] G. Motyka, R. Wnuk, T. Stryjek, A.F. Baran, Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Instytut Studiów Politycznych PAN, Muzeum II Wojny Światowej, Warszawa 2012.
  • [Trzecia] 3 kadencja, 12 posiedzenie, 1 dzień (18.02.1998). 1 i 2 punkt porządku dziennego [...]. Poseł Jarosław Kaczyński, „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej” [online, dostęp: 31 VII 2025]: <https://orka2.sejm.gov.pl/Debata3.nsf/118b9e577f3fceeac125746d0030d0fa/6b757ee1c397d320c1257491003e112e>.
  • Wojnar M., Obronić „czerwone imperium”. Polityka pamięci Federacji Rosyjskiej wobec państw bałtyckich – wybrane aspekty, [w:] Pamięć imperiów w Europie Wschodniej. Teoretyczne konteksty i porównania, red. A. Nowak, M. Wojnar, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015.
  • Ziółkowski M., Memory and Forgetting after Communism, „Polish Sociological Review” 2002, vol. 137.
  • Zybertowicz A., Paradoksy niewiedzy i ukryci aktorzy, „Ius et Lex” 2003, nr (2) 1.

Downloads

Download data is not yet available.