Abstrakt
Tak zwany spór o panteizm był istotnym wydarzeniem filozoficznym w niemieckim krajobrazie intelektualnym dwóch ostatnich dekad XVIII wieku, który spowodował jednocześnie odrodzenie zainteresowania Spinozą w Niemczech. Istnieje ogromna literatura dotycząca tego sporu z perspektywy zarówno filozoficznej, jak i czysto historiograficznej, jednakże pomimo intensywnie dyskutowanej tetralogii Jonathana I. Israela na temat historii oświecenia, wciąż brakuje nowej, szerszej debaty wokół relacji sporu o panteizm do globalnej dynamiki późnego oświecenia i jego wewnętrznych napięć. W artykule omawiane są kluczowe idee sformułowane przez Herdera, Goethego, Fichtego, Kanta, Schleiermachera i Novalisa jako odpowiedzi na 'wyzwanie panteistyczne', które w formie prowokacji przedstawił Jacobi, a następnie pokazane jest, w jaki sposób ujawniają one pewne zasadnicze ideologiczne napięcia typowe dla nowoczesności. Wskazane są dwie podstawowe osie jako środki ciężkości całego sporu: oś transcendencji/immanencji oraz oś autonomii/heteronomii. Twierdzi się, że historyczny fenomen 'panteizmu' nie powinien być a priori wiązany z pewnym konkretnym emancypacyjnym potencjałem, lecz raczej potraktowany jako rodzaj 'soczewki' albo 'narzędzia sondującego' słabe punkty oświecenia i jego zaniedbane problemy, które w wielu przypadkach zostały wykorzystane przez kontroświeceniową reakcję. Podkreśla się jednak, że panteizm jako idea odegrał fundamentalną rolę w szybkim procesie de-eschatologizacji i jednocześnie jest znaczącym symptomem politycznej reorientacji w obrębie nowoczesności w sposób, który jednak nie ma nic wspólnego z tak zwaną klasyczną 'tezą o sekularyzacji' Löwitha, Schmitta czy Taubesa.
Bibliografia
- Adler H., Ästhetische und anästhetische Wissenschaft. Kants Herder-Kritik als Dokument moderner Paradigmenkonkurrenz, „Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” 1994, t. 68, nr 1.
- Asmuth C., Prästabilierte Harmonie und System der Geisterwelt. Leibniz und Fichte, w: C. Asmuth, C. Roldán, A. Wagner (red.), Harmonie, Toleranz, kulturelle Vielfalt. Aufklärerische Grundideen von Leibniz bis zur Gegenwart, Königshausen & Neumann, Würzburg 2017.
- Badiou A., Deleuze: The Clamor of Being, University of Minnesota Press, Minneapolis–London 1999.
- Balibar É., Spinoza politique. Le transindividuel, Presses Universitaires de France, Paris 2018.
- Balibar É., Spinoza’s Three Gods and the Modes of Communication, „European Journal of Philosophy” 2012, t. 20, nr 1.
- Baumgartner H.M., Die Bestimmung des Absoluten. Ein Strukturvergleich der Reflexionsformen bei J.G. Fichte und Plotin, „Zeitschrift für philosophische Forschung” 1980, t. 34, nr 1.
- Bell D., Spinoza in Germany from 1670 to the Age of Goethe, Institute of Germanic Studies–University of London, London 1987.
- Bromberg S., „Thinking ‘Emancipation’ after Marx. A Conceptual Analysis of Emancipation between Citizenship and Revolution in Marx and Balibar”, manuskrypt rozprawy doktorskiej, Goldsmiths, University of London, 2016.
- Christ K., Jacobi und Mendelssohn. Eine Analyse des Spinozastreits, Königshausen & Neumann, Würzburg 1988.
- Fichte J.G., Darstellung der Wissenschaftslehre (1801/1802), wyd. R. Lauth, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1997.
- Fichte J.G., Nachgelassene Werke, t. 1–3, wyd. I.H. Fichte, Adolph-Marcus, Bonn 1834–1835.
- Fichte J.G., Sämmtliche Werke, wyd. I.H. Fichte, dz. I–III, Berlin 1845–1846.
- Fichte J.G., Wissenschaftslehre nova methodo. Kollegnachschrift K. Chr. Fr. Krause 1798/99, wyd. E. Fuchs, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1982.
- Förster E., Die 25 Jahre der Philosophie. Eine systematische Rekonstruktion, wyd. 3, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 2018.
- Frank M., „Unendliche Annäherung”. Die Anfänge der philosophischen Frühromantik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1998.
- Gaier U., The Problem of Core Cognition in Herder, „Monatshefte” 2003, t. 95, nr 2.
- Gardner S., Spinoza, Enlightenment, and classical German philosophy, „Diametros” 2014, nr 40.
- Giovanni G. di, Freedom and Religion in Kant and His Immediate Successors: The Vocation of Humankind, 1774–1800, Cambridge University Press, Cambridge 2005.
- Goethe J.W., Sämtliche Werke. Briefe, Tagebücher und Gespräche (Frankfurter Ausgabe), dz. I–II, t. 1–40, wyd. von F. Apel et al., Deutscher Klassiker Verlag, Frankfurt am Main 1985–1999.
- Goethe J.W., Sämtliche Werke nach Epochen seines Schaffens (Münchner Ausgabe), t. 1–21, wyd. K. Richter et al., Hanser, Münchener 1985–1998.
- Gulyga A.W., Der deutsche Materialismus am Ausgang des 18. Jahrhunderts, Akademie–Verlag, Berlin 1966.
- Habermas J., Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Universitas, Kraków 2007.
- Hegel G.W.F., Wykłady z historii filozofii, t. 1–3, przeł. Ś.F. Nowicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994–2002.
- Herder J.G., Aus Herders Nachlaß. Ungedruckte Briefe, t. 1–3, wyd. H. Düntzer, F.G. von Herder, Meidinger Sohn und Comp., Frankfurt am Main 1857.
- Herder J.G., Briefe. Gesamtausgabe 1763–1803, t. 1–9, wyd. W. Dobbek, G. Arnold, pod kier. K.-H. Hahna, Böhlau, Weimar 1977–1988.
- Herder J.G., Myśli o filozofii dziejów, t. 1–2, przeł. J. Gałecki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962.
- Herder J.G., Sämtliche Werke, t. 1–33, wyd. B. Suphan, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin 1877–1913.
- Horkheimer M., Die Sehnsucht nach dem ganz Anderen. Ein Interview mit Kommentar von Helmut Gumnior, Furche–Verlag, Hamburg 1970.
- Horkheimer M., Adorno T.W., Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente, wyd. 24, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2019.
- Horkheimer M., Adorno T.W., Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, przeł. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010.
- Israel J.I., Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750–1790, Oxford University Press, Oxford 2012.
- Israel J.I., The Enlightenment that Failed: Ideas, Revolution, and Democratic Defeat, 1748–1830, Oxford University Press, Oxford 2019.
- Izenberg G.N., Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787–1802, Princeton University Press, Princeton 1992.
- Jacob M.C., The Radical Enlightenment: Pantheists, Freemasons and Republicans, Goerge Allen & Unwin, London 1981.
- Jacobi F.H., Über die Lehre des Spinoza in Briefen an den Herrn Moses Mendelssohn, wyd. M. Lauschke, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2000.
- Janke W., Fichte. Sein und Reflexion – Grundlagen der kritischen Vernunft, Walter de Gruyter, Berlin 1970.
- Kant I., Gesammelte Schriften (Akademieausgabe), t. 1–29, wyd. Die Preussische/Deutsche Akademie der Wissenschaften, Georg Reimer/Walter de Gruyter, Berlin–Leipzig 1900–1980.
- Kant I., Krytyka czystego rozumu, t. 1–2, przeł. R. Ingarden, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
- Kuliniak R., Małyszek T., Wprowadzenie, w: M. Mendelssohn, Do przyjaciół Lessinga, przeł. R. Kuliniak, T. Małyszek, Aureus, Kraków 2006.
- Kupś T., Kant a Newton, „IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych” 2015, nr 27.
- Lamm J.A., The Early Philosophical Roots of Schleiermacher’s Notion of Gefühl, 1788–1794, „The Harvard Theological Review” 1994, t. 87, nr 1.
- Loheide B., Fichte und Novalis. Transzendentalphilosophisches Denken im romantisierenden Diskurs, Rodopi, Amsterdam–Atlanta 2000.
- Melamed Y.Y., Salomon Maimon and the Rise of Spinozism in German Idealism, „Journal of the History of Philosophy” 2004, t. 42, nr 1.
- Morfino V., La Spinoza-Renaissance nella Germania di fine Settecento, Unicopli, Milano 1998.
- Murrmann-Kahl M., Der Pantheismusstreit, w: G. Essen, C. Danz (red.), Philosophisch-theologische Streitsachen. Pantheismusstreit – Atheismusstreit – Theismusstreit, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2012.
- Negri A., The Eclipse of Eschatology: Conversing with Taubes’s Messianism and the Common Body, „Political Theology” 2010, t. 11, nr 1.
- Negri A., Subversive Spinoza: (Un)Contemporary Variations, wyd. T.S. Murphy, Manchester University Press, Manchester–New York 2004.
- Novalis, Schriften. Die Werke Friedrich von Hardenbergs, t. 1–6, wyd. P. Kluckhohn, R. Samuel, W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1960–2006.
- Novalis, Uczniowie z Sais. Proza filozoficzna – Studia – Fragmenty, przeł. J. Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1984.
- Nowak A.W., Czyje lęki? Czyja nauka? Pomiędzy naukową niepiśmiennością a technokracją, „Czas Kultury” 2012, nr 6.
- Nowak A.W., Abriszewski K., Wróblewski M., Czyje lęki? Czyja nauka? Struktury wiedzy wobec kontrowersji naukowo-społecznych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2016.
- Otto R., Herder auf dem Weg zum Spinoza, „Weimarer Beiträge” 1978, nr 10.
- Otto R., Studien zur Spinozarezeption in Deutschland im 18. Jahrhundert, Peter Lang, Frankfurt am Main 1994.
- Pätzold D., Spinoza – Aufklärung – Idealismus. Die Substanz der Moderne, wyd. 2, Koninklijke Van Gorcum, Assen 2002.
- Piórczyński J., Der Pantheismusstreit, Königshausen & Neumann, Würzburg 2019.
- Piórczyński J., Spór o panteizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016.
- Riasanovsky N.V., The Emergence of Romanticism, Oxford University Press, New York 1992.
- Sandkühler H.J., F.W.J. Schelling – Philosophie als Seinsgeschichte und Anti-Politik, w: M. Buhr et al., Republik der Menschheit. Französische Revolution und deutsche Philosophie, Pahl-Rugenstein Verlag, Köln 1989.
- Schlegel F., Kritische Friedrich-Schlegel-Ausgabe, dz. I–IV, t. 1–35, wyd. E. Behler et al., Verlag Ferdinand Schöningh, München–Paderborn–Wien 1958.
- Schleiermacher F., Kritische Gesamtausgabe, wyd. H.-J. Birkner et al., dz. I–V, Berlin–New York 1972.
- Schröder W., Spinoza in der deutschen Frühaufklärung, Königshausen & Neumann, Würzburg 1987.
- Schröder W., Deus sive natura. Über Spinozas so genannten Pantheismus, „Deutsche Zeitschrift für Philosophie” 2009, t. 57, nr 3.
- Sharp H., Spinoza and the Politics of Renaturalization, University of Chicago Press, Chicago–London 2011.
- Siep L., Vom mystischen Körper zur Erfahrungsgeschichte. Nation im deutschen Idealismus und heute, „Revue de Métaphysique et de Morale” 2014, nr 1.
- Spinoza B. de, Ethik in geometrischer Ordnung dargestellt. Lateinisch – Deutsch, wyd. W. Bartuschat, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2015.
- Timm H., Gott und die Freiheit. Studien zur Religionsphilosophie der Goethezeit, t. 1: Der Spinozarenaissance, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1974.
- Verra V., Die Vergleichungsmethode bei Herder und Goethe, w: P. Chiarini (red.), Bausteine zu einem neuen Goethe, Athenäum, Frankfurt am Main 1987.
- Vial T., Modern Religion, Modern Race, Oxford University Press, Oxford 2016.
- Vieillard-Baron J.L., De la connaissance de Giordano Bruno à l’époque de l´ „idéalisme allemand”, „Revue de Métaphysique et de Morale” 1971, nr 4.
- Webster C., The Great Instauration: Science, Medicine and Reform 1626–1660, Duckworth, London 1975.
- Woszczek M., Chemia, mistyka, rewolucja. Paracelsjańska religia przyrody jako destabilizująca trajektoria wczesnej nowożytności, „Klio” 2018, t. 46, nr 3.
- Woszczek M., Eliasz nauk. Apokaliptyka, paracelsjańska mistyka przyrody i narodziny nowoczesności (część druga), „Praktyka Teoretyczna” 2016, t. 19, nr 1.
- Woszczek M., Przyrodo-Podmiot. Autonomia i produktywne moce przyrody u Schellinga, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2018, nr 3.
- Yonover J., Goethe, Maimon, and Spinoza’s Third Kind of Cognition, „Goethe Yearbook” 2018, nr 25.
- Zammito J.H., „Method” versus „Manner”? Kant’s critique of Herder’s Ideen in the Light of the Epoch of Science, 1790–1820, „Herder Jahrbuch” 1998.
- Zammito J.H., ‘This inscrutable principle of an original organization’: Epigenesis and ‘looseness of fit’ in Kant’s philosophy of science, „Studies in History and Philosophy of Science” A 2003, t. 34, nr 1.
- Zammito J.H., Menges K., Menze E.A., Johann Gottfried Herder Revisited: The Revolution in Scholarship in the Last Quarter Century, „Journal of the History of Ideas” 2010, t. 71, nr 4.
- Zourabichvili F., Le conservatisme paradoxal de Spinoza. Enfance et royauté, Presses Universitaires de France, Paris 2002.
Downloads
Download data is not yet available.